متاورس در آموزش عالی (Metaverse in Higher Education) تحولی نو در یادگیری دانشگاهی است که با فناوری‌های مجازی، آموزش را به تجربه‌ای تعاملی و جهانی تبدیل می‌کند. با شتاب تحولات فناوری، نظام آموزش عالی ناگزیر است در مسیر هوشمندسازی و دیجیتالی شدن گام بردارد تا نیازهای یادگیرندگان نسل جدید را پاسخ دهد. نظر به اهمیت موضوع، در این نوشتار به طور ویژه «متاورس در آموزش عالی» تبیین و ابعاد آن بررسی خواهد شد.
مبانی نظری و تعریف متاورس در آموزش عالی
متاورس (Metaverse) محیطی مجازی و سه‌بعدی است که در آن تعامل انسان‌ها با استفاده از فناوری‌های نوین مانند واقعیت مجازی و افزوده صورت می‌گیرد.
متاورس در آموزش عالی به عنوان بستری دیجیتالی برای یادگیری و تعامل علمی در محیط‌های سه‌بعدی تعریف می‌شود که مرز میان فضای فیزیکی و مجازی را از میان برمی‌دارد. در این فضا، دانشجویان و اساتید می‌توانند به صورت آواتارهای دیجیتال در محیط‌های آموزشی حضور یافته و فعالیت‌های علمی، آزمایشگاهی و پژوهشی را تجربه کنند.
در محیط متاورسی، آموزش نه‌تنها محدود به انتقال دانش نیست، بلکه تجربه‌ای فراگیر و غوطه‌ورکننده ایجاد می‌کند که در آن یادگیرندگان نقش فعال دارند. چنین رویکردی باعث می‌شود فرآیند یادگیری از شکل سنتی خارج شده و به سمت یادگیری مشارکتی، خلاق و موقعیتی حرکت کند.
از منظر نظری، متاورس در آموزش عالی را می‌توان مرحله‌ای پیشرفته از یادگیری الکترونیکی دانست که با استفاده از فناوری‌های واقعیت مجازی، واقعیت ترکیبی و هوش مصنوعی، محیطی شبیه‌سازی‌شده برای پژوهش و آموزش ایجاد می‌کند. این تحول، مسیر دانشگاه دیجیتال نسل آینده را هموار می‌سازد.
فرادانشگاه
فرادانشگاه مفهومی نوظهور در منظومه آموزش عالی است که بر پایه‌ی فناوری‌های هوشمند و متاورسی بنا شده و مرزهای سنتی دانشگاه را پشت سر می‌گذارد. در این الگو، آموزش از فضای فیزیکی محدود به محیطی فراگیر، شبکه‌ای و جهانی تبدیل می‌شود که یادگیری در آن به‌صورت مداوم، شخصی‌سازی‌شده و مبتنی بر تجربه رخ می‌دهد.
فرادانشگاه‌ها نه‌تنها بستری برای آموزش رسمی هستند، بلکه امکان یادگیری مادام‌العمر و پژوهش مشارکتی را برای همه افراد، بدون محدودیت زمان و مکان، فراهم می‌کنند. در این ساختار، نقش استاد از انتقال‌دهنده دانش به تسهیل‌گر فرایند یادگیری تغییر می‌یابد و دانشجو نیز از مصرف‌کننده محتوا به خالق دانش بدل می‌شود.
فرادانشگاه با بهره‌گیری از هوش مصنوعی، متاورس و داده‌های کلان، مسیر جدیدی برای آینده آموزش ترسیم می‌کند. این رویکرد می‌تواند به شکل‌گیری دانشگاه‌های نسل پنجم بینجامد؛ نهادهایی هوشمند، منعطف و جهانی که آموزش را از چارچوب کلاس به زیست‌بوم دیجیتال منتقل می‌کنند.
اهمیت و ضرورت متاورس در آموزش عالی
متاورس می‌تواند نظام آموزش عالی را از چارچوب‌های سنتی خارج کند و به سمت آموزش مبتنی بر تجربه سوق دهد. اهمیت این تحول در چند محور کلیدی قابل‌بررسی است:
- دسترسی برابر به آموزش: دانشجویان از هر نقطه جهان می‌توانند در کلاس‌های مشترک شرکت کنند.
- یادگیری تجربی: امکان انجام آزمایش‌ها، شبیه‌سازی‌ها و تمرین‌های عملی بدون محدودیت مکانی.
- افزایش تعامل و مشارکت: محیط‌های سه‌بعدی باعث افزایش تعامل استاد–دانشجو می‌شوند.
- کاربرد در پژوهش‌های علمی: متاورس بستری برای هم‌پژوهی و طراحی پروژه‌های تحقیقاتی بین‌المللی فراهم می‌آورد.
با توجه به این مزایا، دانشگاه‌ها برای حفظ رقابت‌پذیری و ارتقای کیفیت آموزشی باید به سوی متاورسی‌شدن حرکت کنند؛ چراکه آینده آموزش، متعلق به ترکیب فناوری، تعامل و تجربه است.
ابعاد متاورس در آموزش عالی
پیاده‌سازی متاورس در نظام آموزش عالی شامل ابعاد گوناگونی است که هر یک بر جنبه‌ای از فرایند یادگیری تأثیر می‌گذارد:
- بعد فناورانه: شامل استفاده از پلتفرم‌های سه‌بعدی، هوش مصنوعی، واقعیت مجازی و ابزارهای تعاملی است.
- بعد آموزشی: طراحی محتوای مناسب برای محیط‌های متاورسی، به‌روزرسانی روش‌های تدریس و ارزیابی عملکرد یادگیرندگان.
- بعد مدیریتی: نیاز به سیاست‌گذاری جدید در حوزه مالکیت داده‌ها، حریم خصوصی و زیرساخت‌های آموزشی.
- بعد فرهنگی و اجتماعی: سازگاری فرهنگی دانشجویان با یادگیری در فضای مجازی و ارتقای سواد دیجیتال اعضای هیئت علمی.
هر یک از این ابعاد، نقشی اساسی در موفقیت اجرای متاورس در آموزش عالی دارند و نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و پژوهش‌های کاربردی هستند.
سخن پایانی
متاورس در آموزش عالی فرصتی بی‌بدیل برای تحول در نظام یادگیری، تعامل علمی و توسعه مهارت‌های آینده‌محور است. این فناوری می‌تواند مرزهای آموزش را گسترش دهد و دانشگاه‌ها را به محیط‌هایی نوآور، تعاملی و جهانی تبدیل کند. با این حال، موفقیت آن وابسته به برنامه‌ریزی فناورانه، آموزش نیروی انسانی و ایجاد زیرساخت‌های هوشمند است. آینده آموزش عالی در گرو توانایی ما در انطباق با این دنیای نوین است؛ جایی که یادگیری، مرز نمی‌شناسد.
منبع: دوک‌صدرا، فاطمه. صنعت و دانشگاه. تهران: پارس‌مدیر.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
