تاب‌آوری اقتصادی (Economic Resilience) توانایی یک نظام اقتصادی برای مقابله، سازگاری و بازیابی از شوک‌ها و بحران‌های داخلی و خارجی است. از سوی دیگر اقتصاد مقاومتی رویکردی در گفتمان جمهوری اسلامی است که پشتوانه نظری در اقتصاد مدیریت ندارد.
در جهانی که با بحران‌های متعددی چون همه‌گیری، تغییرات اقلیمی، تحریم‌های اقتصادی، نوسانات بازار و جنگ‌های تجاری روبه‌روست، توان مقاومت و بازگشت‌پذیری اقتصاد به مسئله‌ای بنیادین تبدیل شده است. تاب‌آوری اقتصادی مفهومی کلیدی در سیاست‌گذاری توسعه‌ای است که تضمین می‌کند اقتصاد ملی نه‌تنها در برابر تکانه‌ها سقوط نکند، بلکه با قدرت، مسیر پیشرفت خود را ادامه دهد.
تاب‌آوری اقتصادی مقاومت و مدیریت بحران در عرصه اقتصاد است به‌گونه‌ای که پایداری عملکرد اقتصادی و مسیر توسعه حفظ شود. این نوشتار به چیستی، ریشه‌های نظری، اهمیت، ابعاد و الزامات سیاستی تاب‌آوری اقتصادی می‌پردازد.
تعاریف تاب‌آوری اقتصادی و اقتصاد مقاومتی
مفهوم تاب‌آوری نخستین‌بار در حوزه بوم‌شناسی مطرح شد، اما از دهه ۱۹۷۰ به اقتصاد وارد شد. تاب‌آوری اقتصادی به‌طور رسمی در گزارش‌های نهادهایی چون OECD و UNDP در دهه‌های اخیر به‌ویژه پس از بحران مالی ۲۰۰۸ و سپس پاندمی کرونا جایگاه مهمی یافت. این مفهوم ترکیبی از سه عنصر کلیدی است:
- مقاومت در برابر شوک
- تطبیق‌پذیری در شرایط بحران
- سرعت بازیابی پس از بحران.
برخلاف پایداری صرف، تاب‌آوری، نگاه پویاتری به توسعه اقتصادی و رشد اقتصادی دارد.
از سوی دیگر اصطلاح «اقتصاد مقاومتی» در ادبیات کلاسیک اقتصادی جایگاه مستقیم ندارد اما مفاهیم مشابهی برای آن هست مانند:
- اقتصاد تاب‌آور (Resilient Economy)
- خودبسندگی (Self-Sufficiency)
- درون‌زایی اقتصادی
- نهادگرایان و توسعه‌گرایان
در ایران، این مفهوم نخستین‌بار به‌طور جدی در گفتمان سیاست‌گذاری اقتصادی مطرح شد و در سال ۱۳۹۲ با ابلاغ «سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی» توسط رهبر جمهوری اسلامی، جایگاه رسمی یافت. این رویکرد مبتنی بر اصولی چون دانش‌بنیان بودن، عدالت‌محوری، مردمی‌سازی اقتصاد، اصلاح الگوی مصرف و مقابله با فساد ساختاری است.
اهمیت و ضرورت تاب‌آوری اقتصادی
نظام‌های اقتصادی همواره در معرض شوک‌های بیرونی (مانند تحریم‌ها، بحران جهانی، افزایش قیمت انرژی) و درونی (مانند فساد، ناکارآمدی، نوسانات پولی) هستند. اگر این شوک‌ها منجر به فروپاشی، رکود یا بی‌ثباتی شوند، ساختارهای اقتصادی و اجتماعی آسیب جدی می‌بیند. در اینجاست که تاب‌آوری اقتصادی نه‌تنها ابزار بقای اقتصادی، بلکه شرط توسعه پایدار است. در ایران، با توجه به تجربه تحریم‌ها و بی‌ثباتی ارزی، ارتقای تاب‌آوری اقتصادی یک اولویت ملی محسوب می‌شود.
برای ارتقای تاب‌آوری، باید به عناصر ساختاری، نهادی و رفتاری توجه شود. مهم‌ترین ابعاد آن عبارتند از:
- تنوع‌بخشی به اقتصاد
- کاهش وابستگی به یک منبع مانند نفت
- افزایش انعطاف‌پذیری سیاست‌های مالی و پولی
- تقویت سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی
- ارتقای حکمرانی اقتصادی و شفافیت نهادی
- سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حیاتی
- حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و متوسط
- آمادگی نظام بانکی برای بحران‌ها
اقتصاد ایران طی سال‌های اخیر با تحریم‌های شدید بین‌المللی، نوسانات ارزی، کاهش درآمدهای نفتی و ضعف ساختارهای تولیدی مواجه بوده است. در چنین شرایطی، تنها رویکردی که می‌تواند استقلال اقتصادی، رفاه پایدار و امنیت معیشتی ایجاد کند، نگاه مقاومتی به اقتصاد است. این نگاه نه‌تنها در برابر بحران‌ها ایستادگی می‌کند، بلکه زمینه‌ساز رشد درون‌زا و پایدار نیز هست. اقتصاد مقاومتی، از وابستگی به واردات کاسته و بنیان‌های تولید ملی را تقویت می‌کند.
مقایسه تاب‌آوری اقتصادی و اقتصاد مقاومتی
تاب‌آوری اقتصادی (Economic Resilience) و اقتصاد مقاومتی (Resilient Economy) دو مفهوم کلیدی در سیاست‌گذاری اقتصادی هستند. این دو مفهوم هرچند اشتراکاتی در هدف حفظ پایداری اقتصاد دارند، اما از منظر نظری و راهبردی تفاوت‌های معناداری میان آن‌ها وجود دارد.
تاب‌آوری اقتصادی مفهومی برگرفته از ادبیات جهانی توسعه است که در نهادهایی چون OECD و UNDP تعریف شده و به توانایی یک نظام اقتصادی برای مقابله، تطبیق و بازیابی از بحران‌ها می‌پردازد. این مفهوم بر انعطاف‌پذیری، تنوع‌بخشی، پاسخ‌گویی سریع و بازسازی پس از شوک‌ها تأکید دارد و بحران را پدیده‌ای طبیعی در اقتصاد جهانی می‌داند که باید با مدیریت داده‌محور و سیاست‌های پویا با آن مواجه شد.
در مقابل، اقتصاد مقاومتی مفهومی بومی در گفتمان جمهوری اسلامی ایران است که بر درون‌زایی، مردم‌محوری، کاهش وابستگی به بیرون، و تقویت تولید ملی تأکید دارد. این رویکرد، بحران را بیشتر محصول فشارهای سیاسی و تحریم‌های خارجی می‌بیند و پاسخ آن را در استقلال اقتصادی، خودکفایی و مقاوم‌سازی ساختارها می‌جوید.
در حالی که تاب‌آوری اقتصادی نگاه انطباقی و بازیابی دارد، اقتصاد مقاومتی جهت‌گیری بازدارنده و مقاوم‌ساز دارد. بهره‌گیری هم‌زمان از این دو رویکرد می‌تواند به‌عنوان مکمل یکدیگر، بستر مناسبی برای حفظ و تقویت امنیت اقتصادی ایران فراهم سازد.
سخن پایانی
تاب‌آوری اقتصادی فراتر از یک توان واکنشی است؛ این مفهوم نشان می‌دهد که اقتصاد باید نه‌تنها مقاومت کند، بلکه فرصت‌های نهفته در دل بحران را شناسایی و به پیشرفت تبدیل کند. کشوری که زیرساخت نهادی قوی، مشارکت مردمی، و تنوع تولیدی دارد، در برابر بحران‌ها نمی‌لرزد. برای ایران، که در دهه‌های اخیر پیوسته در معرض فشارهای سیاسی، ارزی و ساختاری بوده، بازتعریف سیاست‌گذاری بر پایه تاب‌آوری اقتصادی، نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت است. در این مسیر، نقش پژوهش، حکمرانی داده‌محور و برنامه‌ریزی بلندمدت بیش از پیش برجسته می‌شود.
اقتصاد مقاومتی صرفاً یک نسخه اضطراری یا تدبیر در برابر تحریم نیست، بلکه یک الگوی پایدار برای اداره هوشمندانه اقتصاد در جهان پرمخاطره امروز است. این رویکرد، بهره‌گیری از مزیت‌های داخلی، توان مردمی، نهادهای قوی و مدیریت کارآمد را در کانون توجه قرار می‌دهد.
در نهایت، موفقیت این الگو در گرو همراهی نخبگان، تصمیم‌گیران، و مشارکت واقعی مردم در فرآیند تولید و توزیع است. اقتصاد مقاومتی، در صورت اجرا شدن به شیوه‌ای علمی، می‌تواند هم راهبردی برای بقا و هم الگویی برای پیشرفت باشد.
دانلود پرسشنامه اقتصاد مقاومتی
منبع: ناهد، نوشین. اقتصاد و مدیریت. تهران: پارس‌مدیر.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
