حکمرانی هوش مصنوعی (AI Governance) نظارت، تنظیم و هدایت توسعه مبتنی بر فناوری‌های هوشمند برای تضمین شفافیت، امنیت و کاربست اخلاقی آن است. این مفهوم ناظر بر ارتباط پیوسته میان کاربست هوش مصنوعی در مدیریت و حکمرانی هوشمند در مدیریت دولتی نوین است.
در عصر تحولات دیجیتال، شکل‌گیری حاکمیت هوشمند مستلزم آن است که فناوری‌های نوینی همچون سامانه‌های هوشمند، در چارچوبی مسئولانه و شفاف به‌کار گرفته شوند. در چنین چشم‌اندازی، پرسش اصلی آن است که چگونه می‌توان میان نوآوری و مسئولیت‌پذیری تعادل برقرار کرد.
با گسترش فزاینده سامانه‌های هوشمند در حوزه‌هایی چون خدمات عمومی، کسب‌وکار، امنیت و زندگی روزمره، بحث حکمرانی هوش مصنوعی به یکی از دغدغه‌های کلان سیاسی، مدیریتی و اخلاقی جهان تبدیل شده‌است. رشد بدون ضابطه و نظارت هوش مصنوعی می‌تواند پیامدهایی ناگوار مانند تبعیض الگوریتمی، تهدیدهای سایبری و سوءاستفاده از اطلاعات به‌همراه داشته باشد. مقاله حاضر با تکیه بر منابع معتبر جهانی و تحلیل‌های راهبردی، ابعاد حکمرانی هوش مصنوعی را بررسی کرده و به ضرورت تدوین چارچوبی بومی برای ایران اشاره می‌کند.
مبانی نظری، تعاریف و تاریخچه حکمرانی هوش مصنوعی
حکمرانی هوش مصنوعی مجموعه‌ای از اصول، سیاست‌ها و چارچوب‌ها برای هدایت توسعه اقتصادی، کاربرد و نظارت بر سامانه‌های هوش مصنوعی به‌منظور تضمین شفافیت، عدالت و پاسخگویی است. هوشمندی ابزاری توانمند برای اعمال حاکمیت شبکه‌ای و حکمروایی مبتنی بر فناوری در عصر تحول دیجیتال است.
حکمرانی هوشمند (Smart Governance) بکارگیری فناوری و نوآوری برای تسهیل و پشتیبانی از تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی پیشرفته توسط دولت‌مردان است. مفهوم حاکمیت هوشمند در کنار مفاهیمی مانند حکمرانی خوب، دولت هوشمند و شهر هوشمند قرار دارد و ماحصل تحول دیجیتال در سطج کلان مدیریت دولتی است.
این مفهوم نخستین بار در اواخر دهه ۲۰۱۰ توسط نهادهایی چون OECD، اتحادیه اروپا و مراکز پژوهشی آکسفورد مطرح شد. این مفهوم شامل سیاست‌گذاری، تنظیم‌گری (Regulation)، استانداردسازی، و طراحی سازوکارهای اخلاقی برای کنترل توسعه هوش مصنوعی است. از جمله اصول بنیادین حاکمیت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- شفافیت الگوریتمی
- عدالت و بی‌طرفی
- امنیت و حفظ حریم خصوصی
- پاسخگویی نهادی و سازوکارهای بازنگری
این اصول به عنوان راهنما برای دولت‌ها، شرکت‌ها و پژوهشگران در نظر گرفته می‌شود تا از توسعه مسئولانه فناوری اطمینان حاصل گردد. این نوع حاکمیت، نه‌تنها به معنای بهره‌برداری از ظرفیت‌های فناورانه است، بلکه نشان‌دهنده توانایی یک جامعه در تدوین مقررات، اصول اخلاقی و سازوکارهای نظارتی برای هدایت فناوری به سوی منافع عمومی، عدالت اجتماعی و امنیت داده‌هاست.
اهمیت و ضرورت حکمرانی هوش مصنوعی
از منظر راهبردی، حکمرانی هوش مصنوعی نه‌تنها به‌معنای کنترل نیست، بلکه به‌معنای هدایت خردمندانه در مسیر منافع عمومی است. در غیاب چارچوب‌های حکمرانی، خطر تقویت تبعیض الگوریتمی، نشت اطلاعات، و نفوذ غیرقابل‌کنترل فناوری‌های خودمختار جدی‌تر می‌شود. کشورهایی مانند چین، آمریکا، و اتحادیه اروپا هر یک رویکرد متفاوتی در این حوزه اتخاذ کرده‌اند، اما همگی بر ضرورت چارچوب‌های اخلاقی و مقرراتی تأکید دارند.
بر اساس مطالعات جدید، حکمرانی هوش مصنوعی از چهار بُعد کلان زیر تشکیل می‌شود:
سیاست‌گذاری کلان: تدوین راهبردهای ملی و تنظیم اولویت‌ها
چارچوب‌های حقوقی و مقرراتی: تدوین قوانین داده، حفاظت از حریم خصوصی، و تنظیم قراردادهای هوشمند
استانداردسازی و نظارت فنی: ایجاد معیارهای فنی برای امنیت، دقت و قابلیت توضیح الگوریتم‌ها
آموزش، فرهنگ‌سازی و شفافیت: ارتقای سواد دیجیتال، شفاف‌سازی عملکرد هوش مصنوعی برای عموم
در ایران نیز با رشد سریع استفاده از الگوریتم‌ها در حوزه‌های مالی، امنیتی و سلامت، توجه به حکمرانی هوش مصنوعی ضرورتی فوری است؛ به‌ویژه در زمینه مقررات‌گذاری داده‌ها، حفظ حریم خصوصی کاربران، و توسعه الگوریتم‌های بومی. حاکمیت هوشمند یک بحث کلان است که در سند ملی هوش مصنوعی و سند تحول دیجیتال کشور نیز مورد تاکید بسیار قرار دارد.
سخن پایانی
حاکمیت به مجموعه سیاست‌ها، مقررات و سازوکارهایی گفته می‌شود که توسعه و بهره‌برداری از سامانه‌های هوشمند را به‌صورت مسئولانه هدایت می‌کنند. این مفهوم نه تهدیدی علیه نوآوری، بلکه راهکاری برای هدایت هوشمندانه آن است. کشورهای موفق، فناوری را بدون چارچوب رها نمی‌کنند، بلکه با سیاست‌گذاری دقیق، آن را در خدمت عدالت اجتماعی و توسعه پایدار به‌کار می‌گیرند. در ایران نیز فرصت طلایی برای تدوین «نقشه راه حکمرانی هوش مصنوعی» وجود دارد. ترکیب ظرفیت‌های دانشگاهی، سیاست‌گذاران، و بخش خصوصی می‌تواند ما را از مصرف‌کننده صرف به یک بازیگر فعال منطقه‌ای در حوزه AI بدل کند.
دانلود پرسشنامه حکمرانی هوش مصنوعی
منبع: قوامی، محبوبه. هوش مصنوعی در سازمان. تهران: پارس‌مدیر.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
