مشاهده (ابزار گردآوری دادهها)
مشاهده به عنوان یک ابزار گردآوری اطلاعات دسته اول در پژوهش علمی عبارت است از شناسایی، نامگذاری، مقایسه، توصیف و ثبت آنچه روی میدهد. یکی از ابزارهای اصلی گردآوری دادهها در علوم رفتاری بویژه در پژوهش کیفی، مشاهده است. برای مشاهده مستقیم رفتار، پژوهشگر باید به توصیف ویژگیهای «واحد رفتاری» یا واحد مورد مشاهده بپردازد.
هدف از مشاهده گردآوری دادههای دست اول از محیط طبیعی است. پژوهشگر با این روش در پی آن است که در یابد در این وضعیت چه می گذرد؟ او باید مهارتهای مشاهدهگری و شنیداری قوی داشته باشد. پژوهشگر بیشتر به مشاهده اعمال عادی شرکت کنندگان و ثبت تفضیلی آن ونیز توجه دقیق به حوادث غیر معمول میپردازد. در این نوشتار، تعاریف، مفاهیم و کاربردهای مشاهده به عنوان یک ابزار گردآوری دادهها معرفی شده است.
تعریف مشاهده
مشاهده به معنای به کاربردن چشم بیشتر از گوش و زبان آمده است. به عبارت دیگر، مشاهده به صورت نگاه کردن صحیح و یادداشت کردن پدیدهها آنگونه که در طبیعت و روابط علت و معلولی یا روابط متقابل اتفاق میافتد، تعریف شده است. اولین قدم در هر مبحث علمی و به خصوص تبیین فرایندهای اجتماعی، مشاهده میباشد. مهمترین نکته مشاهده این است که پدیده مورد نظر به طور مستقیم مورد مشاهده قرار میگیرد و رفتار آن طور که واقع میشود، بررسی میگردد. به دلیل این که پژوهشگر از افراد مورد مشاهده چیزی نمی پرسد، دادهها به طور مستقیم دریافت میشود و جمع آوری داده نسبت به روشهای دیگر کمتر دچار خدشه میگردد.
مشاهده ساختار یافته و غیر ساختاریافته
مراحل مشاهده در تحقیق کیفی به صورت زیر است:
- انتخاب و تعریف مسائل، مفاهیم، علائم و مشاهدات اولیه: این اقدامات به توسعه افکار و اندیشه پژوهشگر در موارد مذکور یاری میکند.
- کنترل با ارزش بودن دادهها: این کار با گردآوری اطلاعات بیشتر برای بررسی فراوانی و توزیع پدیدهها، در اجتماع موردنظر صورت میگیرد.
- کوشش جهت قرار دادن تک تک یافتهها در مدل نظام اجتماعی مورد مطالعه: پس از انجام کار میدانی در مرحله تجزیه و تحلیل نهایی انجام میشود که پیامد طبیعی این فرایند، ارائه یک تصویر کلی است.
انواع مشاهده
انواع مشاهده عبارتند از:
مشاهده سطحی یا آزاد: در این گونه مشاهدات، ممکن است مشاهده گر خود عضوی از گرو مورد مشاهده باشد یا نباشد. در هر صورت مشاهدات او سطحی و نامنظم و فاقد برنامهریزی قبلی است. این نوع از مشاهده را ما هر روز در زندگی عادی تجربه می کنیم و کمتر به نحوی دقیق و منظم موضوع یا واقعه ای را مورد مشاهده قرار میدهیم.
مشاهده دقیق یا منظم: مشاهدهگر در مشاهده دقیق یا منظم موظف به رعایت اصولی از پیش ساخته و منظم و مدون است. او باید به خوبی از موضوع مورد مشاهده آگاهی دارد و در هر شکلی که عرضه شود قادر باشد آن را شناسایی کند. در مشاهده منظم، آموزش مشاهده گر (یا در واقع کنترل و نظارت بر مشاهده او از موضوع ) حایز اهمیت است. در بیشتر پژوهشهای علمی که در آن پژوهشگر برای گردآوری اطلاعات روش مشاهده را انتخاب می کند، از این روش استفاده میشود.
مزایا و معایب روش مشاهده
حضور مداوم پژوهشگر در مکان پژوهشی و دسترسی به حجم بالایی از دادهها و اعتماد بالاتر دادهها به دلیل حضور پژوهشگر، دسترسی آسان به چگونگی رفتار و عدم نیاز به همکاری بالای مشارکت کنندگان، مهم ترین مزایای این شیوه است که میتواند مورد توجه پژوهشگران قرار بگیرد. عواملی مانند اثرگذاری پژوهشگر بر محیط پژوهش و عدم رویداد واقعی رفتار دیگران در طول مشاهده و همچنین، اثرپذیری پژوهشگر از دیگر افراد پس از مدتی حضور در یک مکان و از بین رفتن حساسیتهای او و همچنین، طولانی شدن زمان مشاهده و اشکال در تحلیل دادهها به دلیل حجم بالای دادهها، از جمله معایب این شیوه میباشد. دکتر احمدیفرد معتقد است که حضور مداوم پژوهشگر در مکان، به تدریج اثرگذاری وی بر روی محیط پژوهش را از بین میبرد.
مهمترین ایرادهای روش مشاهده عبارتند از:
تعمیم نتایج: مشاهده مستقیم رفتار با خطر اعتبار برونی نتایج روبرو است. زیرا هر رفتار را باید در محیط خود مورد مطالعه قرار داد و از این رو ممکن است یک رفتار دارای دو معنی متفاوت در دو بافت متفاوت باشد.
اثرحضور مشاهدهگر: حضور مشاهدهگر موجب میشود افراد رفتار طبیعی و عادی خود را نشان نداده و آنها را تغییر دهند.
انتظار مشاهدهگر: در برخی مواقع مشاهدهگر بیطرفی خود را از دست داده و به جای ثبت وقایع به تفسیر آنها میپردازد. همچنین انتظار مشاهده گر میتواند در طبقهبندی کردن رفتارها و تفسیر آنها نیز اثر بگذارد.
تفاوت مشاهده در پژوهشهای کمی و کیفی
مشاهده در پژوهش های کیفی از سه جهت با مشاهده در پژوهش های کمی متفاوت است.
یکی از تفاوت ها این است که مشاهده گران نسبت به پدیده هایی که مشاهده می کنند بی تفاوت نیستند و احساسات و تجارب خود را در تعبیر مشاهداتشان دخالت می دهند.
تفاوت دوم مشاهدات کمی و کیفی این است که مشاهدات کیفی نسبت به کمی، بیشتر حالت نو ظهوریا خلق الساعه دارند. بر عکس ،در مشاهدات کمّی گردآوری دادهها بهطور کلی بر اساس فرضیهها، سؤالها یا اهداف از پیش تعیین شده انجام میگیرد. اما مشاهده گران کیفی در هر نقطهای از این فرایند، چنانچه با پدیده جدیدی روبرو شوند، میتوانند پرسشهای تازهای مطرح کنند.
سومین تفاوت این است که در پژوهش های کیفی به طور کلی مشاهدات گستره بسیار وسیعی دارند. در پژوهش های کمّی، مشاهده گران معمولاً برجنبه های خاص رفتار تاکید دارند و زمینه ای را که رفتار در آن صورت می گیرد،نادیده می گیرند. اما در پژوهشهای کیفی، مشاهده گران به رفتار و زمینه محیطی به صورت یک کل مینگرند.
کاربرد مشاهده در تحقیق کیفی
مشاهده در روش تحقیق کیفی با مشاهده عادی روزانه متفاوت میباشد. در مشاهده روزانه، مشاهده فقط به حس بینایی محدود میشود، اما مشاهده در تحقیق کیفی، استفاده از تمام حسها برای درک بهتر پدیده میباشد. مطالعات کیفی مبتنی بر مشاهده زمانی انجام میشود که به دنبال پاسخ برای این دو سؤال هستم که مردم جه انجام میدهند و جا انجام میدهند؟».
برخی از افراد مشاهده در مطالعه گراندد تئوری و اتنوگرافی را یکسان میدانند و در واقع، گراندد تئوری را قسمتی از تحقیق قوم نگاری میپندارند، اما دکتر احمدیفرد معتقد است که مشاهده کننده در تحقیق گراندد تئوری با توجه به هدف تحقیق به جزییات یک بعد از موضوع میپردازد؛ در حالی که مشاهده گر در تحقیق اتنوگرافی، جزییات تمام ابعاد موجود را بررسی مینماید. بنابراین، وی معتقد است که مشاهده در گراندد تئوری محدودتر از مشاهده اتنوگرافی میباشد.
همچنین، رویکرد دینامیک در تعامل گرایی نمادین و رویکرد استاتیک در اتنوگرافی، مسیر این دو را جدا میکنند. مشاهده در تحقیقات کیفی از همان ابتدا مسیر کار خود را از یک مشاهده گر اتنوگرافی جدا مینماید. به گونهای که در گراندد تئوری پژوهشگر بیشتر به پدیده مورد نظر و فرایند تکیه میکند و از سایتینگ (Sitting) به سمت جزییات فرایند حرکت مینماید. اما در اتنوگرافی تمرکز بیشتر بر روی سایتینگ میباشد. همچنین، مطالعهای بیان نمود که مسیر مشاهده در تحقیق کیفی از مشاهده به سمت مفاهیم و از مفاهیم به سمت مشاهده میباشد. این مسیر در اتنوگرافی یک طرفه میباشد و قابلیت برگشت ندارد.
زمینههای انجام مشاهده در تحقیقات کیفی
آنچه مسلم است این است که مشاهده گر در زمان جمع آوری دادهها باید بین «حقایق» و «واقعیات» افتراق ایجاد نماید. حقایق مجموعه ارزشها و باورها میباشد؛ در حالی که این حقایق ممکن است در تعامل گرایی و مراودات تغییر نماید و یا به طور عمد در چشم پژوهشگر به نحو دیگری تبدیل شود. وی باید قبل از انجام مشاهده تمام پیش فرضهای درونی و بیرونی را که ممکن است بر روی درک وی اثر بگذارد کنار گذاشته، ذهن خود را به طور کامل از موارد گفته شده پاک نماید. گاه پژوهشگر مشاهده گر باید به دیدههای خود نیز اطمینان نداشته باشد و با ذکر جزییات، درصدد خوانا شدن
لایههای پنهان فرایند مورد مشاهده باشد. مشاهده در موارد ارتباطات غیر کلامی (Proximics) را میتوان از روی حرکات افراد شناسایی نمود. این امر را به نام رفتارهای کینسیک (Kinesics) میشناسند که نقش بسیار مهمی در شناسایی فرهنگ و رفتارهای بیان نشده افراد دارد. زیرکی و هوش پژوهشگر در مشاهده، تمایلات و نظرات مثبت و منفی پژوهشگر، شرایط فرهنگی محیط پژوهش و حیطه اطلاعاتی پژوهشگر نیز در انجام یک مشاهده مطلوب بسیار کمک کننده است.
نتیجهگیری بحث
مشاهده در تحقیق کیفی یک ابزار تکمیلی و مهم میباشد. پژوهشگر با بکارگیری تمام حواس خود در شناخت بهتر پدیده و شکلگیری روند یک پدیده، میتواند درک درستی از آن را نشان دهد. رسالت مهم مشاهده در تحقیق کیفی، پی بردن به زوایای پنهان یک فرایند مدیریتی است که در بستر سازمان شکل میگیرد. با انجام مشاهده دقیق و غرق شدن در پدیده مورد نظر با دیدگاه کنجکاوانه تحقیق کیفی، بکار بردن اصول و شیوههای علمی مشاهده و در نهایت استفاده از مصاحبههای کاوشگرانه، میتوان به شکلگیری فرایند نهفته در روابط انسانی کمک نمود.
مطالعات کیفی مانند هر مطالعه دیگر باید براساس تعهدات و پایبندی به اصول اخلاقی شکل گیرد. بنابراین اقداماتی مانند تایید کمیته اخلاق، اجازه نامه ورود به محیط پژوهش و اخد فرم رضایتنامه کتبی از جمله مهمترین اقدامات جهت رعایت اخلاق در مشاهده است. پژوهشگر در مطالعات مشاهدهای باید کلیه مراحل و تشریفات مشاهده را با نیازهای پژوهشی خود و حقوق افراد مشارکتکننده بهطور همزمان با یکدیگر مطابقت دهد.
فهرست منابع
فتحی، طاهره؛ لطفی، ربابه. (۱۴۰۰). مشاهده در تحقیق کیفی. حقیقات کیفی سلامت.
سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس؛ حجازی، الهه. (۱۳۹۴). روشهای تحقیق در علوم رفتاری. تهران: آگاه.
تهیه و تنظیم: پشتیبانی پارسمدیر
روش تحقیق | ۰۹ مهر ۹۸
