دانشگاه ناب دانشگاهی است که بهبود مستمر در راستای سرآمدی، ارزش‌آفرینی، بهره‌وری و شایستگی‌های کارکردی دانشجویان را در دستور کار دارد. بازتعریف نقش سنتی دانشگاه در سایه تفکر تولید ناب اساس این رویکرد نوین به آموزش عالی است.
تعریف دانشگاه ناب
دانشگاه ناب نهادی آموزشی و پژوهشی است که با تمرکز بر خلق ارزش برای ذینفعان (دانشجویان، اعضای هیئت‌علمی، کارکنان، صنعت و جامعه)، تلاش می‌کند با حذف فعالیت‌های فاقد ارزش افزوده، ساده‌سازی فرایندها، استفاده بهینه از منابع، و بهبود مستمر، به کارایی، اثربخشی و چابکی سازمانی دست یابد.
تعریف دانشگاه ناب (Lean University) برگرفته از مفهوم مدیریت ناب (Lean Management) است که نخستین‌بار در صنعت خودروسازی ژاپن، به‌ویژه توسط شرکت تویوتا، توسعه یافت و سپس به حوزه‌های خدمات، سلامت و آموزش گسترش یافت.
در محیط دانشگاهی، این مفهوم به معنای به‌کارگیری اصول ناب برای بهبود بهره‌وری، کاهش اتلاف، و ارتقای کیفیت خدمات آموزشی، پژوهشی و اداری در دانشگاه است. دانشگاه‌ها در دنیای امروز با توجه به شتاب روزافزون علم و آگاهی، دارای ویژگی‌هایی نظیر تغییر مداوم و پیچیدگی ساختار هستند. در چنین شرایطی تنها مدیرانی می‌توانند با موفقیت عمل نمایند که دانش مناسب، به‌روز و فراگیری از شیوه روز عملکرد دانشگاه خود داشته و تصمیمات درست و به‌موقع را برای بهبود مداوم دانشگاه خود متناسب با تغییرات موجود اتخاذ نمایند.
بیان مسئله دانشگاه ناب
پژوهش‌ها نشان می‌دهد که در هزاره سوم دانشگاه‌ها با چالش‌های متفاوتی روبرو هستند. از یکسو دانشگاه‌ها در حال تجربه تحول دیجیتال و فناوری اطلاعات و ارتباطات هستند. از سوی دیگر دانشجویان انتظاراتشان به‌سرعت در حال تغییر و افزایش است. خواسته‌های صنایع نیز با گذشته تفاوت دارد و صاحبان کسب‌وکار نیازمند فارغ‌التحصیلان ماهر هستند.
در چنین شرایطی تحول در نظام آموزش عالی یک مسئله اساسی است. بکارگیری تفکر، اصول و ابزارهای رویکرد ناب در دانشگاه و آموزش عالی می‌تواند پاسخی به این مسئله باشد. در چند دهه گذشته تفکر ناب به‌عنوان یک روش بهینه‌سازی و بهبود مستمر موفقیت زیادی را برای صنایع گوناگون همراه داشته‌است. بنابراین با گسترش این مفهوم به زمینه آموزش عالی انتظار موفقیت دور از دسترس نیست.
توسعه پایدار دانشگاه‌ها از طریق بهبود مستمر فرآیندها و رضایت دانشجویان تضمین می‌شود. اگرچه به‌طور سنتی این مفهوم در صنایع تولیدی استفاده می‌شد اما اکنون اصول رویکرد ناب به دلیل توانمندی‌های بسیاری که دارند به موسسه‌های آموزشی و دانشگاه‌ها نیز راه یافته است.
لذا دانشگاه‌ها نیازمند کارکنانی هستند که با رویکرد ناب آشنا باشند. در این شرایط با بهبود مستمر فرآیندها و سرآمدی سازمانی می‌توان راهکارهایی برای تبدیل چالش‌ها به فرصت‌ها ارائه کرد. برای دستیابی به این هدف، تفکر ناب باید در کانون تصمیم‌گیری مدیران و اعضای هیات علمی باشد.
مفهوم‌سازی دانشگاه ناب
مفهوم بنیادی تفکر ناب در ریشه‌کن کردن اتلاف و آفرینش ارزش در دانشگاه نهفته است و راهی برای افزایش بهره‌وری و ارزش‌آفرینی مستمر و کمینه‌سازی هزینه‌ها و اتلاف محسوب می‌شود. اصطالح ناب نخستین بار در سال ۱۹۸۰ و در صنایعی با تولید انبوه مطرح شد.
در دهه‌های اخیر پژوهشگرانی مانند امیلیانی (۲۰۱۵) و بالزر (۲۰۲۰) به کاربرد مفهوم ناب در محیط و بافت دانشگاهی پرداختند. امیلیانی مدیریت ناب در دانشگاه را یک سیستم مدیریت تعریف می‌کند که بر خلق ارزش برای ذینفعان به‌عنوان استفاده‌کنندگان نهایی خدمات و حذف اتلاف‌ها، ناهمواری‌ها و امور نامعقول با استفاده از روش‌شناسی علمی تمرکز دارد.
دانشگاه ناب، دانشگاهی است که ضمن توانمندسازی دانشجویان با ارائه خدمات ارزش‌آفرین به دنبال ایجاد محیط کار پرتحرکی است که افراد و مشارکت‌کنندگان با اعتمادبه‌نفس و نوآوری در جستجوی کمال هستند.
آموزش عالی نـاب پیامدهایی نظیر افزایش سطح رضایت دانشجویان، ارائه الگوهای آموزشی برای حل مسئله، تغییر فرهنگ دانشگاه، شناسایی و کاهش هزینه‌ها، مقابله با مشکالت مرتبط با فرآیندها را به دنبال دارد.
سازوکار مدیریت ناب آموزش عالی
اجرای موفق رویکرد ناب در آموزشی، منجر به توسعه پایدار دانشگاه می‌شود. همچنین بهبود فرهنگ تعهد مستمر به حذف اتلاف و انتظارهای غیرضروری ذینفعان را گسترش می‌دهد. افزایش بهره‌وری و اثربخشی فرآیندهای دانشگاه از دیگر مزایای دانشگاه ناب است.
کوشش برای استفاده آموزش عالی نـاب یک تعهد بلندپروازانه است و رهبران دانشگاهی باید قبل از اجرای هر اقدام جدیدی، ابتدا جو و فرهنگ دانشگاهی مناسبی برای اجرای نـاب در دانشگاه را به وجود بیاورند. ناب بودن بر تعالی استاد راهنما، استاد مشاور و استاد داور نظارت دارد. کاربست آموزش عالی ناب چارچوبی برای ایجاد تغییر در دانشگاه‌ها ارائه می‌دهد و با حمایت متعهدانه مدیریت ارشد دانشگاه، ابزار قدرتمندی برای اجرای تغییر فراهم می‌آورد.
بدون بررسی و کسب آگاهی از میزان پیشرفت و دستیابی به اهداف و بدون شناسایی چالش‌های پیش روی دانشگاه‌ها، کسب بازخورد و بهبود مستمر میسر نخواهد شد. راهکار مناسب در چنین شرایطی استقبال از رویکردهای ناب در آموزش عالی است. نظر به اهمیت موضوع در این نوشتار دانشگاه ناب مفهوم‌سازی و تعریف خواهد شد.
سخن پایانی
ناب بودن رسالت دانشگاه‌های عصر حاضر است و نظام آموزش عالی پیشرو در این مسیر حرکت می‌کند. گسترش شایستگی‌ها و کیفیت ستانده‌ها، کوتاه شدن زمان برخی از فرایندهای طولانی و تسهیل امور جاری قابل انتظار خواهد بود. در دانشگاه ناب، دانشجویان و کارکنان به‌عنوان منابع ارزش‌آفرین دانشگاهی تلقی می‌شوند. مشارکت حداکثری کارکنان برای حل مسائل به تسهیل گردش اطلاعات، امنیت شغلی و خشنودی کارکنان می‌شود. از سوی دیگر دانشجویان، اعضای هیات علمی، صاحبان صنایع و دولت نیز از مزایای ناب بودن بهره‌مند خواهند شد.
منبع: نارنجی، فاطمه؛ پورکریمی، جواد؛ دهقانی، فاطمه؛ حجازی، سمانه. (۱۴۰۰)، ادراک ذینفعان کلیدی از میزان انطباق دانشگاه با مؤلفه‌های دانشگاه ناب. مطالعات مدیریت راهبردی، ۱۲ (۴۸)، ۱-۲۴.
نگارنده: پشتیبانی پارسمدیر | 
