خشونت سازمانی (Organizational Violence) به هرگونه رفتار آسیب‌زا در محیط کار گفته می‌شود که به کارکنان یا ساختار سازمانی صدمه می‌زند. این نوع بدرفتاری سازمانی معمولاً پنهان و نظام‌مند است و می‌تواند تأثیرات عمیقی بر سلامت روانی کارکنان و بهره‌وری سازمان داشته باشد. نظر به اهمیت موضوع در این نوشتار، خشونت سازمانی مفهوم‌سازی و تعریف خواهد شد.
مبانی نظری و تعریف خشونت سازمانی
خشونت سازمانی مفهومی بین‌رشته‌ای است که از حوزه‌های روانشناسی سازمانی، جامعه‌شناسی، و مدیریت منابع انسانی ریشه می‌گیرد. در این چارچوب، رفتارهای خشن نه فقط شامل رفتارهای آشکار مانند فریاد زدن یا تهدید کردن، بلکه رفتارهای پنهانی چون حذف فرد از تصمیم‌گیری‌ها، ارزیابی ناعادلانه عملکرد، یا محروم کردن از فرصت‌های پیشرفت را نیز در بر می‌گیرد.
پژوهشگران تعاریف گوناگونی از خشونت سازمانی ارائه داده‌اند، اما عنصر مشترک میان آن‌ها وجود نابرابری در قدرت، تکرار رفتارهای آسیب‌زا، و تأثیر منفی بر سلامت فردی و سازمانی است. این خشونت ممکن است از سوی مدیران، همکاران یا حتی ساختارها و سیاست‌های سازمانی اعمال شود.
از دیدگاه نظریه‌پردازان مدیریت، خشونت سازمانی غالباً با فرهنگ سازمانی ناسالم، ساختارهای قدرت متمرکز، و ضعف در سیاست‌های منابع انسانی مرتبط است. بنابراین، شناخت دقیق این پدیده نیازمند تحلیل ساختارها، فرایندها و فرهنگ‌های سازمانی است تا بتوان راهکارهای مؤثر برای مقابله با آن ارائه کرد.
اهمیت مسئله خشونت سازمانی
پرداختن به خشونت سازمانی از جنبه‌های مختلف دارای اهمیت است، چرا که این پدیده تأثیرات عمیق و گسترده‌ای بر افراد و سازمان‌ها دارد:
- کاهش سلامت روانی و جسمی کارکنان: مواجهه مکرر با رفتارهای خشونت‌آمیز می‌تواند باعث اضطراب، افسردگی و فرسودگی شغلی شود.
- افزایش ترک شغل و کاهش وفاداری سازمانی: کارکنانی که مورد خشونت قرار می‌گیرند، احتمال بیشتری دارند که سازمان را ترک کنند.
- کاهش بهره‌وری و افزایش خطاهای کاری: فشارهای روانی ناشی از خشونت موجب کاهش تمرکز و عملکرد می‌شود.
- آسیب به شهرت و اعتبار سازمان: سازمان‌هایی که محیط کاری ناسالم دارند، در جذب و حفظ نیروی انسانی توانمند ناتوان خواهند بود.
در نتیجه، شناخت و مدیریت خشونت سازمانی، یک ضرورت اساسی برای حفظ سلامت روانی کارکنان و پایداری سازمان است.
در بسیاری از سازمان‌ها، خشونت به‌صورت ناآگاهانه و در قالب‌هایی مانند بی‌توجهی به نیازهای کارکنان، تبعیض، نابرابری‌های جنسیتی، بی‌عدالتی شغلی و فشارهای روانی مزمن دیده می‌شود. این رفتارها نه‌تنها به فرد آسیب می‌زنند بلکه فضای کلی سازمان را نیز مسموم می‌کنند.
ابعاد خشونت سازمانی
خشونت سازمانی به هرگونه رفتاری اطلاق می‌شود که درون ساختارهای سازمانی یا توسط اعضای آن به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم موجب آسیب روانی، جسمی یا حرفه‌ای به دیگران شود. این رفتار می‌تواند در قالب‌های مختلفی بروز کند که هر یک از آن‌ها نیازمند بررسی و مداخله خاص خود هستند:
- خشونت کلامی: شامل توهین، فریاد، طعنه و بی‌احترامی.
- خشونت روانی: حذف فرد از تعاملات اجتماعی، نادیده‌گرفتن، بی‌اعتنایی و اعمال فشار روانی مزمن.
- خشونت ساختاری: سیاست‌ها و رویه‌هایی که ناعادلانه‌اند یا فرصت‌های برابر را از کارکنان سلب می‌کنند.
- خشونت فیزیکی: گرچه در سازمان‌ها کمتر رایج است، اما در برخی موارد نیز ممکن است بروز یابد.
این ابعاد معمولاً به‌صورت هم‌زمان یا متوالی رخ می‌دهند و در تعامل با یکدیگر می‌توانند یک محیط کاری ناسالم و سمی ایجاد کنند.
تفاوت خشونت با قلدری، اوباشگری و خرابکاری
برای درک بهتر رفتارهای انحرافی در محیط کار، باید بین مفاهیمی چون خشونت، قلدری، وندالیسم و اوباشگری سازمانی تفاوت قائل شویم؛ چرا که هرکدام ماهیت، هدف و پیامدهای متفاوتی دارند.
- خشونت: مستقیم، تند و گاه فیزیکی
- قلدری: تکرارشونده، فردی و روانی
- وندالیسم: تخریب اموال یا دارایی سازمان
- اوباشگری: رفتار جمعی و سازمان‌یافته برای حذف یا تحقیر فرد
خشونت سازمانی (Organizational Violence): هرگونه رفتار تند و آسیب‌زا، فیزیکی یا روانی، که به کارکنان یا محیط کار صدمه وارد می‌کند.
قلدری در محل کار (Workplace Bullying): رفتار تکرارشونده و تحقیرآمیز نسبت به یک فرد خاص با هدف کنترل، حذف یا تسلط روانی.
وندالیسم سازمانی (Organizational Vandalism): تخریب عامدانه اموال، تجهیزات یا زیرساخت‌های سازمان به‌عنوان واکنشی خشم‌آلود یا انتقام‌جویانه.
اوباشگری سازمانی (Organizational Mobbing): رفتار گروهی هماهنگ برای آزار، طرد یا حذف یک فرد از طریق فشار روانی یا تحقیر جمعی.
سخن پایانی
خشونت سازمانی پدیده‌ای پیچیده و چندلایه است که در بطن ساختارها، سیاست‌ها و تعاملات سازمانی رخ می‌دهد. این نوع خشونت اگرچه ممکن است در ظاهر بی‌ضرر یا جزئی جلوه کند، اما در واقعیت تأثیرات مخرب و پایداری بر سلامت روانی و اجتماعی کارکنان دارد. تشخیص، پیشگیری و مداخله مؤثر در برابر خشونت سازمانی نیازمند آگاهی، سیاست‌گذاری هوشمندانه و فرهنگ‌سازی است. بنابراین، توجه به این پدیده برای ارتقاء سلامت سازمانی امری اجتناب‌ناپذیر است.
منبع: بیکر، شعبان؛ بیکر، موسی. مدیریت رفتار سازمانی. تهران: پارس‌مدیر.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
