رفتار انحرافی کارکنان (Deviant Behaviors) کنشی آگاهانه است که هنجارهای سازمانی را نقض و به سازمان یا همکاران آسیب وارد می‌کند. این نوع بدرفتاری سازمانی محصول ناهنجاری سازمانی است و پیامدهای مخربی بر عملکرد مالی و غیرمالی سازمان برجای می‌گذارد. نظر به اهمیت مسئله در این مقاله کوشش بر آن است تا رفتار انحرافی کارکنان مفهوم‌سازی و تشریح شود.
ﺗﻌﺮﯾﻒ رفتار انحرافی کارکنان
رفتار انحرافی کارکنان (Workplace Deviant Behaviors) یکی از مباحث مهم در تئوری‌های مدیریت، مدیریت رفتار سازمانی و مدیریت منابع انسانی است. رفتار انحرافی کارکنان نوعی رفتار ارادی است ﮐﻪ ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎی ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ را زیرپا می‌گذارد و ﺳﻼﻣﺖ سازمانی و سلامت ﮐﺎرﮐﻨﺎﻧ ﯾﺎ ﻫﺮ دو را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ.
در ادبیات مدرن سازمانی، رﻓﺘﺎر اﻧﺤﺮاﻓﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻓﺘﺎر ﻋﻤﺪی در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﻋﻀﺎی ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻼف ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺸﺮوع ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ. براﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﻌﺎرﯾﻒ، ﻫﻤﮥ رﻓﺘﺎرﻫﺎی ﻣﺨﺮّب، دو ﻣﺸﺨﺼﮥ ﻣﺸﺘﺮک ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ دارﻧﺪ:
- اﯾﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ارادی اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ.
- ﻫﺪف اﺻﻠﯽ آﻧﻬﺎ آﺳﯿﺐ رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎی ﺳﺎزﻣﺎن، ﺳﺎزﻣﺎن و اﻋﻀﺎﯾﺶ، ﺳﻬﺎﻣﺪاران و ﻫﻤﮥ آﻧﻬﺎﺳﺖ.
در این زمینه نظریه‌های گوناگونی وجود دارد که می‌توان به نظریه تبادل اجتماعی و نظریه فشار اجتماعی اشاره کرد.
براساس نظریه تبادل اجتماعی، ﮐﺎرﮐﻨﺎن در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ رﻓﺘﺎر ﻋﺎدﻻﻧﻪ و اﻋﺘﻤﺎد در رواﺑﻂ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺳﺎزﻣﺎن (ﻣﺪﯾﺮ، ﻫﻤﮑﺎران و..) را اﺣﺴﺎس ﮐﻨﻨﺪ، ﺑﺎ اﺣﺘﻤﺎل ﮐﻤﺘﺮی ﻣﺮﺗﮑﺐ رﻓﺘﺎرﻫﺎی اﻧﺤﺮاﻓﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ.
براساس نظریه فشار اجتماعی، ﮐﺎرﮐﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻣﻌﺮض ﻓﺸﺎر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ، ﺑﻪ روﺷﻬﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ، از ﺟﻤﻠﻪ ارﺗﮑﺎب رﻓﺘﺎرﻫﺎی اﻧﺤﺮاﻓﯽ ﺑﺎ آن ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
اهمیت مدیریت رفتار انحرافی در سازمان
رﻓﺘﺎر انحرافی کارکنان، کنشی ارادی است ﮐﻪ ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎی ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ را ﻧﻘﺾ ﮐﺮده، ﺳﻼﻣﺖ ﺳﺎزﻣﺎن و کارکنان ﯾﺎ ﻫﺮ دو را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ. ﻣﺤﻞ ﮐﺎر، اﻧﺠﻤﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن رﻓﺘﺎرﻫﺎی ﻣﺘﻨﻮﻋﯽ روی ﻣﯽدﻫﺪ. ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎ، ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ را ﺑﺮای اﻓﺮاد ﺷﺎﻏﻞ در ﺳﺎزﻣﺎن و ﮐﻞ ﺳﺎزﻣﺎن دارد. در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺪه‌آل، اﯾﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎی ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ.
ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎی ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ، ﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺘﺸﮑّﻞ از رﻓﺘﺎرﻫﺎی ﻣﻮرد اﻧﺘﻈﺎر، زﺑﺎﻧﻬﺎ و اﺻﻮل اﻧﺪ ﮐﻪ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﺑﻪ ﺷﯿﻮهای ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺷﮑﻞ ﺑﮕﯿﺮد. ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ رﻓﺘﺎرﻫﺎی ﮐﺎری ﻋﺎدی در ﺧﺎرج از ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎی ﺳﺎزﻣﺎن رواج ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ، ﻋﻮاﻗﺐ آن ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮده و ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﺳﻄﻮح ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ از ﺟﻤﻠﻪ: ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮی، ﺑﻬﺮه‌وری و ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎی ﻣﺎﻟﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬارد.
رﻓﺘﺎرﻫﺎی اﻧﺤﺮاﻓﯽ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر مانند قلدری شغلی، اوباشگری، وندالیسم، خشونت سازمانی در سطح ارتباطات سازمانی مخرب است. مواردی مانند ﺳﺮﻗﺖ، آﺳﯿﺐ ﺑﻪ محیط فیزیکی کار، غیبت، ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرات ﻣﺪﯾﺮ و مواردی مانند آن نیز وجود دارد. اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎرﻫﺎ ﻃﯽ ﺳﺎﻟﻬﺎی اﺧﯿﺮ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺳﺎﻻﻧﻪ میلیون‌ها دﻻر ﻫﺰﯾﻨﻪ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.
رﻓﺘﺎرﻫﺎی اﻧﺤﺮاﻓﯽ ﻣﺤﻞ ﮐﺎر ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎی اﻗﺘﺼﺎدی، ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎی ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ ﻧﻈﯿﺮ آﺳﯿﺐ رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﺷﻬﺮت ﺳﺎزﻣﺎن، اﻓﺰاﯾﺶ ﻧﺮخ ﺗﺮک ﺧﺪﻣﺖ و ﮐﺎﻫﺶ اﻧﮕﯿﺰه و ﺗﻌﻬﺪ ﮐﺎرﮐﻨﺎن را ﺑﺮ سازمان‌ها ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ. ﺑﺴﯿﺎری از پژوهشگران ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، رﻓﺘﺎر ﻏﯿﺮ اﺧﻼﻗﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ بیماری مضمن ﮐﺎر ﺑﺮ ﺑﺎﻓﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﺑﺴﯿﺎری از ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎی اﻣﺮوزی ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ. اﺳﺘﺪﻻل آﻧﻬﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ بحران‌های اﺧﻼﻗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻗﺪرت رﻗﺎﺑﺘﯽ سازمان‌ها را ﺗﻀﻌﯿﻒ ﮐﻨﻨﺪ.
عوامل و دلایل ﺑﺮوز رفتار انحرافی کارکنان
رفتارهای انحرافی کارکنان، نتیجه تعامل پیچیده‌ای از عوامل فردی و سازمانی‌اند. شناسایی این عوامل می‌تواند به درک دقیق‌تری از ریشه‌های رفتارهای ناسازگار در محیط کار کمک کند.
عوامل فردی
دلایل فردی بروز رفتار انحرافی کارکنان عبارتند از:
- نارضایتی شغلی: ناهماهنگی میان انتظارات فرد و واقعیت‌های شغلی.
- تعهد پایین به سازمان: ضعف در تعلق و وفاداری شغلی.
- کژتابی اخلاقی: نبود ارزش‌های اخلاقی مشترک میان فرد و سازمان.
- ادراک بی‌عدالتی سازمانی: احساس تبعیض در پرداخت، فرصت‌ها یا برخوردها.
- کمبود حمایت سازمانی: باور به بی‌توجهی سازمان نسبت به رفاه و نیازهای کارکنان.
- وجود سیاست‌زدگی در سازمان: رقابت‌های ناسالم و رفتارهای منفعت‌طلبانه.
- استرس شغلی مزمن: فشار ناشی از ابهام نقش، تعارض نقش یا سنگینی کار.
عوامل سازمانی
عوامل سازمانی تشدیدکننده رفتار انحرافی عبارتند از:
- ضعف نظارت مدیریتی: نبود پایش کافی بر رفتار کارکنان.
- فرهنگ سازمانی مبهم یا ناکارآمد: نبود هنجارهای روشن یا ارزش‌های مشترک.
- نبود نظام‌های پاداش و تنبیه شفاف: بی‌تفاوتی سازمان نسبت به رفتارهای مثبت یا منفی.
- رویه‌های مدیریتی ناعادلانه: تصمیم‌گیری‌های تبعیض‌آمیز یا سلیقه‌ای.
- فقدان آموزش‌های اخلاق حرفه‌ای: ناآگاهی کارکنان از مرزهای رفتاری.
- ناکفایتی ساختار سازمانی: فضای مبهم، سلسله‌مراتب نامشخص یا بروکراسی فرسایشی.
برای بهبود و مواجهه موثر بر چنین رفتارهایی باید به عوامل فوق توجه بسیاری شود.
سخن پایانی
رفتار انحرافی کارکنان، بازتابی از تنش‌های پنهان درون سازمان است. این رفتارها زمانی پدیدار شدند که کارکنان عدالت، احترام، یا معنا را در کار خود احساس نکردند. اگرچه نمی‌توان به‌طور کامل از بروز این رفتارها جلوگیری کرد، اما سازمان‌ها با ایجاد محیطی عادلانه، حمایت‌گر و مبتنی بر اعتماد، می‌توانند آن را کاهش دهند. توجه به رضایت شغلی، تعهد سازمانی، و سلامت روانی کارکنان، نه‌تنها از انحراف‌های رفتاری می‌کاهد، بلکه سرمایه انسانی سازمان را در مسیر رشد و بهره‌وری پایدار هدایت می‌کند.
دانلود پرسشنامه رفتار انحرافی کارکنان
منبع: بیکر، شعبان؛ بیکر، موسی. مدیریت رفتار سازمانی. تهران: پارس‌مدیر.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
