تکنیک دلفی (Delphi) یکی از روش‌های تصمیم‌گیری گروهی است که برای دستیابی به توافق پیرامون مسئله مورد بررسی از دیدگاه خبرگان استفاده میشود. این روش نخستین بار برای تصمیم‌گیری در مباحث استراتژیک نظامی گردید اما در مسائل تخصصی سازمان و مدیریت نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این مقاله یک چارچوب نظری جامع برای بکارگیری تکنیک دلفی در پژوهش‌های کیفی ارائه شده است.
آشنایی با تکنیک دلفی
تکنیک دلفی فرایندی ساخت‌یافته برای جمع‌آوری قضاوت‌های تخصصی است که به‌صورت تکراری و در چند «دور» اجرا میشود. در هر دور، پرسشنامه یا مجموعه‌ای از گویه‌ها برای گروهی از خبرگان ارسال میشود، سپس پاسخ‌ها گردآوری، تحلیل و به‌صورت بازخورد خلاصه‌شده به همان خبرگان بازگردانده میشود. این چرخه تا رسیدن به اجماع نسبی یا ثبات در دیدگاه‌ها ادامه پیدا می‌کند.
ویژگی‌های کلیدی این روش:
- ناشناس بودن پاسخ‌دهندگان ← مانع نفوذ افراد بانفوذ یا تعصب گروهی میشود.
- تکرار و بازخورد ← پاسخ‌ها در چند دور اصلاح و همگرا میشوند.
- استفاده از خبرگان ← نتایج حاصل مبتنی بر خرد جمعی متخصصان است.
این روش بویژه در روش تحقیق کیفی مدیریت جایگاه مهمی دارد. از این روش برای دستیابی به اجماع گروهی در زمینه‌های تخصصی و همزمان پرهیز از مشکلات تصمیم‌گیری گروهی بویژه پدیده گروه فکری استفاده میشود.
تاریخچه تکنیک دلفی
دلفی نام معبدی در یونان باستان است که به الهه آپولون تعلق داشت. در این معبد زنی به نام پوتیا زندگی می‌کرد که مردم عقیده داشتند آپولون و دیگر ایزدان به واسطه او مستقیماً با انسان‌ها سخن می‌گویند. بزرگان از سرتاسر یونان برای نظرخواهی از پوتیا به آنجا سفر می‌کردند. در دهه نود میلادی یک موسسه نظامی به راند در آمریکا روشی را برای تصمیم‌گیری گروهی ابداع کرد که با استعاره از همین افسانه، نام آن را تکنیک دلفی گذاشتند.
این روش برای پیش‌بینی بعضی از مسائل از دیدگاه کارشناسان نظامی به صورت محرمانه استفاده می‌گردید. البته به دلایل امنیتی تا بیش از ده سال از این تکنیک مطرح رونمایی نشد تا آنکه به سال ۱۹۶۳ توسط هلمر و دالکی معرفی گردید.
یک دهه بعد تکنیک دلفی از حوزه نظامی به حوزه‌های علمی مانند مدیریت راه پیدا کرد. نخستین کاربرد غیر نظامی آن در برنامه‌ریزی توسعه اقتصادی پیشنهاد شد. پس از آن روش دلفی رفته رفته جایگاه خود را در مطالعات آکادمیک پیدا کرد و از اواسط دهه ۹۰ بسیار محبوب شد. استفاده از این روش در مطالعات دانشگاهی و مقاله‌های علمی به تدریج افزایش پیدا کرد. اکنون به عنوان یک روش علمی جای خود را در ادبیات سازمان و مدیریت پیدا کرده است.
هدف تکنیک دلفی
هدف اصلی تکنیک دلفی دستیابی به اجماع گروهی از خبرگان است بدون آنکه خبرگان از وجود هم اطلاع داشته باشند. دو کاربرد اصلی این روش در مطالعات دانشجویان مدیریت و علوم انسانی عبارت است از:
- غربالگری و اعتبارسنجی شاخص‌ها
- پیش‌بینی آینده
کاربردهای تکنیک دلفی در پیش‌بنی و غربالگری
استفاده از دانش و دیدگاه تخصصی یک مجموعه در تصمیم‌گیری پیرامون مسائلی که ماهیت کیفی دارند بسیار راه‌گشا است. تکنیک دلفی یکی از روش‌های کسب دانش گروهی است که در تصمیم‌گیری پیرامون مسائل کیفی نیز کاربرد دارد.
در پژوهش‌های کیفی که جنبه اکتشافی دارد و شناسایی ماهیت و عناصر بنیادین یک پدیده، محور مطالعه است می‌توان از روش دلفی استفاده کرد. تکنیک دلفی فرایندی ساختارمند جهت گردآوری اطلاعات در طی راندهای متوالی و در نهایت اجماع گروهی است.
ویدیوی آموزش تکنیک دلفی
چارچوب نظری تکنیک دلفی
با وجود آنکه بیش از نیم قرن از کاربرد روش دلفی در مطالعات علمی و آکادمیک می‌گذرد، هنوز ابهامات زیادی در زمینه این تکنیک وجود دارد. مهمترین مشکل در استفاده از این روش نبود یک چارچوب نظری مشخص در استفاده از آن است. در چارچوب نظری ارائه شده به صورت روشن اصول بکارگیری و اجماع در تحقیقات کیفی بیان شده است.
عمده ترین ضعف تکنیک دلفی، نبود چارچوب نظری منسجم است. این مسئله باعث شده است تا دلفی بعنوان یک روش تحقیق به صور مختلفی بعنوان پیمایش، مطالعه، رویه، روش، رویکرد، رأی‌گیری و تکنیک مطرح گردد.
همچنین همواره ابهاماتی در زمینه شرایط استفاده، حجم پنل، چگونگی انتخاب پنل و تشخیص پایان مراحل دلفی وجود دارد. در این مطالعه، چارچوبی برای بکارگیری تکنیک دلفی در تصمیم‌گیری‌های کیفی ارائه شده است.
چارچوب نظری تکنیک دلفی
براساس چارچوب نظری ارائه شده، مراحل انجام روش دلفی به صورت زیر است:
- انتخاب نمونه‌ای از خبرگان (نمونه‌گیری در پژوهش‌های کیفی)
- تنظیم پرسشنامه دلفی و ارسال آن برای خبرگان
- گردآوری دیدگاه خبرگان و محاسبه میانگین دیدگاه آنها
- تعیین شدت آستانه و حذف و اضافه شاخص‌ها
- تنظیم پرسشنامه راند دوم و افزودن میانگین نتایج راند نخست
- گردآوری پرسشنامه‌ها، تحلیل و ادامه راندها
- انتخاب سازوکاری پایان راندهای دلفی
پرسشنامه دلفی
پرسشنامه دلفی ابزاری ساخت‌یافته برای گردآوری و همگرایی دیدگاه‌های خبرگان جهت غربال شاخص‌ها یا پیش‌بینی روندهاست. اگر هدف غربالگری شاخصهای شناسایی شده در یک پژوهش باشد:
در راند نخست، شاخصهای استخراج‌شده در قالب جدولی ارائه و از خبرگان خواسته میشود اهمیت هر شاخص را با طیف لیکرت (۵، ۷ یا ۹ درجه) ارزیابی کنند.
در راند دو، همان پرسشنامه دوباره توزیع میشود با این تفاوت که یک ستون جدید شامل میانگین امتیازات راند اول اضافه می‌گردد تا خبرگان با آگاهی از نظر جمع، در صورت تمایل دیدگاه خود را تعدیل کنند. راندهای دلفی تا دستیابی به توافق ادامه پیدا می‌کند.
پرسشنامه دلفی معمولی (قطعی) سه بخش دارد:
- مقدمه‌ای کوتاه درباره موضوع
- جدولی شامل شاخص‌ها و طیف لیکرت برای سنجش اهمیت
- یک سؤال باز برای پیشنهاد حذف، افزودن یا ترکیب شاخص‌ه
پرسشنامه دلفی فازی از نظر ساختار تفاوتی با دلفی معمولی ندارد، اما پژوهشگر پس از جمع‌آوری داده‌ها، عبارات زبانی خبرگان (مانند «خیلی زیاد»، «کم» یا «متوسط») را با معادل‌های فازی طیف لیکرت، فازی‌سازی می‌کند.
در مجموع، پرسشنامه دلفی چه در شکل قطعی و چه فازی، ابزاری استاندارد برای دستیابی به اجماع در پژوهش‌های کیفی و مدیریتی است و به پژوهشگران کمک می‌کند مجموعه‌ای از شاخص‌ها را با نظر جمعی خبرگان پالایش و نهایی کنند.
دستیابی به توافق در تکنیک دلفی
دستیابی به توافق در تکنیک دلفی نشان‌دهنده پایان راندهای این روش است و می‌توان به جمع‌بندی نتایج و ارائه گزارش نهایی از دیدگاه خبرگان پرداخت. روش‌های گوناگونی برای تشخیص اجماع و توافق میان خبرگان وجود دارد. یک روش مرسوم آن است که در دو راند متوالی هیچ شاخصی حذف یا اضافه نشود. از آنجا که پژوهشگران ایرانی علاقه بسیاری به محاسبات آماری دارند در روش دلفی معمولی از ضریب هماهنگی کندال استفاده می‌کنند.
در تکنیک دلفی فازی راه حل ساده‌ای برای رسیدن به توافق وجود دارد:
دستیابی به توافق (اعداد فازی مثلثی): اگر اختلاف فازی بین دو مرحله از حد آستانه ۰/۲ کوچکتر باشد، فرایند نظرسنجی متوقف میشود. برای برآورد فاصله فازی دو عدد فازی مثلثی از رابطه زیر استفاده کنید:
F۱=(l۱,m۱,u۱)
F۲=(l۲,m۲,u۲)
Gap = |(l۱+m۱+u۱)-(l۲+m۲+u۲)|/۳
دستیابی به توافق (اعداد فازی ذوزنقه ای): اگر از اعداد فازی ذوزنقه‌ای استفاده کرده باشید کلیه عناصر عدد ذوزنقه‌ای اول را باهم جمع کنید. عناصر عدد ذوزنقه‌ای اول را باهم جمع کنید. مقادیر حاصل را از هم کم کنید. قدرمطلق عدد نهایی را بر ۴ تقسیم کنید. اگر نتیجه از ۰/۲ کوچکتر بود توافق وجود دارد.
سخن پایانی
به‌طور خلاصه، تکنیک دلفی روشی ساخت‌یافته برای دستیابی به اجماع میان خبرگان از طریق تکرار پرسشنامه‌ها و ارائه بازخورد است که به‌ویژه در پژوهش‌های کیفی برای شناسایی و غربال شاخص‌ها کاربرد دارد. این روش اگرچه همواره با فقدان چارچوب نظری روشن مواجه بوده، اما انبوه مطالعات پیشین امکان تکیه بر مبانی موجود را فراهم ساخته است. در عمل، استفاده از گروهی حدود ده نفر خبره منتخب (به‌ویژه از طریق نمونه‌گیری گلوله‌برفی)، بهره‌گیری از طیف لیکرت برای سنجش دیدگاه‌ها و به‌کارگیری ضریب توافق کندال برای تعیین میزان اجماع، این تکنیک را به سازوکاری معتبر و قابل اعتماد برای توسعه و اعتبارسنجی شاخص‌ها تبدیل می‌کند.
دانلود متن کامل مقاله آموزش تکنیک دلفی
Habibi, A., Sarafrazi, A., & Izadyar, S. (2014). Delphi technique theoretical framework in qualitative research. The International Journal of Engineering and Science, 3(4), 8-13.
سوالات متداول
در روش دلفی جامعه پژوهش شامل خبرگان و مدیرانی است که در موضوع مورد مطالعه دارای تجربه یا دانش تخصصی‌اند. انتخاب نمونه معمولاً به‌صورت هدفمند یا با روش گلوله‌برفی انجام میشود تا افراد با بیشترین صلاحیت علمی و عملی در فرایند مشارکت کنند. هیچ توافقی برای اینکه تعداد خبرگان تکنیک دلفی چند نفر باشند وجود ندارد. با این وجود در بیشتر مطالعات ۵ تا ۱۰ نفر یا ۶ تا ۱۲ نفر توصیه شده است.
هیچ توافقی برای اینکه تعداد راندهای این تکنیک چند راند باشد وجود ندارد. با این وجود در بیشتر مطالعات ۲ تا ۳ راند توصیه شده است. برای رسیدن به توافق یک راهکار این است که در دو راند متوالی شاخصی حذف یا اضافه نشود. یک راه حل دیگر آن است که از ضریب هماهنگی کندال استفاده شود.
هیچ توافقی برای اینکه از چه طیفی استفاده شود وجود ندارد. با این وجود در بیشتر مطالعات از طیف ۷، ۹ یا ۱۰ درجه استفاده شده است. اگر از طیف ده امتیازی استفاده میکنید می‌توانید شدت آستانه یا ملاک حذف عناصر را مقدار ۷ در نظر بگیرید.
در تکنیک دلفی معمولی، شاخصهایی که میانگین امتیاز آنها پایینتر از حد آستانه باشند حذف میشوند. این حد معمولاً «۳ از ۵»، «۵ از ۷» یا «۷ از ۹» در طیف لیکرت در نظر گرفته میشود، اما پژوهشگر میتواند متناسب با هدف مطالعه آستانه دقیقتری تعیین کند.
نگارنده: پشتیبانی پارسمدیر | 
