نمونه‌گیری در پژوهش‌های کیفی

نمونه‌گیری در پژوهش‌های کیفی معمولاً با استفاده از روش‌های غیراحتمالی به صورت هدفمند انجام شده و تا اشباع نظری ادامه پیدا می‌کند. بیشتر تحقیقات کیفی با استفاده از ابزار مصاحبه و از دیدگاه خبرگان انجام می‌شود. تعداد نمونه نیز معمولاً بسیار محدود است و ملاک پایان نمونه‌گیری اشباع نظری است.

نمونه‌گیری در پژوهش‌های کیفی و کمی تفاوت بسیار دارد زیرا هدف آن به جای تعمیم یافته ها، کسب درک عمیق از پدیده مورد بررسی است. انتخاب مشارکت کنندگان در پژوهش کیفی با هدف دستیابی به بیشترین اطلاعات در مورد پدیده مورد بررسی انجام می‌شود. در پژوهش کمی تأکید بسیار زیادی بر انتخاب تصادفی و شانس برابر انتخاب همه اعضای جامعه پژوهش می‌باشد اما در پژوهش کیفی نمونه پژوهش یا مشارکت کنندگان، انتخاب یا دعوت می‌شوند.

نمونه‌گیری هدفمند که نمونه‌گیری غیراحتمالی، هدفدار یا کیفی نیز نامیده می‌شود به معنای انتخاب هدف دار واحدهای پژوهش برای کسب دانش یا اطلاعات است. این نوع نمونه‌گیری به دنبال ایجاد قوانین ثابت و تغییرناپذیر و یا تعمیم نتایج نیست بلکه سعی در شناخت بهتر هر پدیده در زمینه خاص دارد. سه نوع عمده نمونه‌گیری هدفمند شامل نمونه‌گیری برای رسیدن به معرف بودن یا قابلیت مقایسه، نمونه‌گیری موارد خاص یا یگانه و نمونه‌گیری متوالی هستند. استفاده از روش اشباع داده در پژوهش‌های کیفی به عنوان استاندارد طلایی پایان نمونه‌گیری در نظر گرفته می‌شود. در این مقاله سعی شد روش‌های انتخاب مشارکتک‌نندگان و تفاو تهای رو شهای کمی و کیفی معرفی شود و راهکاری برای تصمیم‌گیری در مورد رسیدن به اشباع داده ارائه گردد.

تحلیل داده‌های کیفی و مصاحبه پژوهش‌های کیفی و پایان‌نامه ارشد و دکتری مدیریت پذیرفته می‌شود.

محاسبه حجم نمونه در تحقیقات کیفی

جامعه آماری در روش تحقیق کیفی که با استفاده از مصاحبه انجام می‌شود شامل مدیران و خبرگان حوزه مورد مطالعه است. نخستین قدم برای محاسبه حجم نمونه تعریف خبره براساس مشخصات دقیق خبرگان است. باید تعریفی جامع و مانع از خبرگان ارائه دهید.

نمونه‌گیری هدفند خبرگان

منظور از تعریف جامع آن است که باید براساس این تعریف کلیه افراد واجد شرایط را شامل شود.

منظور از تعریف مانع آن است که باید براساس این تعریف کلیه افراد فقاید شرایط را شامل نشود.

برای مثال در یک مطالعه فرضی در زمینه در این مطالعه خبره فردی است که

الف) مدرک تحصیلی در زمینه مدیریت بازاریابی داشته باشد.

ب) حداقل مدرک کارشناسی ارشد داشته باشد.

ج) حداقل پانزده سال سابقه کاری داشته باشد.

د) حداقل سابقه پنج سال مدیریت داشته باشد.

الوانی، آذر و دانایی‌فرد در کتاب روش شناسی پژوهش کیفی در مدیریت معتقدند که برای در مطالعات کیفی نمونه‌ای بین ۵ تا ۲۵ نفر کافی است. با این وجود دقت داشته باشید فرایند مصاحبه تا رسیدن به اشباع نظری ادامه پیدا می‌کند. اشباع نظری نقطه‌ای است که پژوهشگر در‌می‌یابد دیگر حرف تازه‌ای زده نمی‌شود.

انواع روش‌های نمونه‌گیری در پژوهش‌های کیفی

بطور کلی از دو روش برای نمونه‌گیری در پژوهش‌های کیفی استفاده می‌شود:

• روش نمونه‌گیری هدفمند
• روش نمونه‌کیری گلوله برفی
• نمونه‌گیری نظری

هر دو روش از روش‌های غیراحتمالی هستند (بحث نمونه‌گیری احتمالی و غیراحتمالی را مطالعه کنید) ولی کاربرد متفاوتی دارند. چناچه در یک سازمان یا یک نهاد مشخص به مطالعه مشغول هستید پس از تعیین قیدهای خبرگی با روش هدفمند در همان سازمان به دنبال افرادی باشید که واجد قیدهای موردنظر هستد. اگر موضوع مورد مطالعه یک بحث عمومی است باید از روش گلوله‌برفی برای شناسایی خبرگان استفاده کنید. در هر دو روش نمونه‌گیری باید تا رسیدن به اشباع نظری ادامه پیدا کند.

نمونه‌گیری نظری یکی از روش‌هایی است که برای گراندد تئوری (نظریه‌پردازی داده‌بنیاد) مناسب است. در این روش پژوهشگر پس از مصاحبه با هر خبره، داده‌ها را تحلیل و کدگذاری می‌کند و در پایان سرنخ‌هایی برای مصاحبه بعدی شناسایی می‌کند. این فرایند تا دستیابی به کفایت نظری ادامه پیدا می‌کند.

روش‌های نمونه‌گیری در پژوهش‌های کیفی به زعم پاتون

از نظر فنون نمونه‌گیری، تحقیق کیفی در مقایسه با تحقیق کمی، انعطاف پذیرتر است. این انعطاف‌پذیری ناشی از ماهیت غیرقابل پیش‌بینی طرح در تحقیق کیفی است. به عبارت دیگر، پژوهش کیفی به منظور کسب بینش بیشتر، آزادی لازم را در اختیار پژوهشگر قرار می‌دهد. پاتون Patton پانزده روش نمونه‌گیری را مشخص کرده که هر یک از آنها می‌تواند با توجه به هدفی خاص در پژوهش کیفی مورد استفاده قرار گیرد. سه روش نخست عبارتند از:

• نمونه‌گیری موارد استثنایی Extreme or deviant case sampling
• نمونه‌گیری موارد عادی Typical case sampling
• انتخاب نمونه در موارد مطلوب

نمونه‌گیری موارد استثنایی، مطلوب و عادی سه شیوه مکمل یکدیگر هستند. هیچکدام از این سه روش برهم برتری ندارند و برای اهدافی مهم اما متفاوت بکار می‌روند. روش دیگر به نمونه‌گیری تغییرات بیشینه Maximum variation sampling موسوم است. این روش مستلزم انتخاب مواردی است که دامنه تغییرات پدیده مورد تحقیق را نشان می‌دهند.

نمونه‌گیری هدفمند، متجانس، موارد بحرانی، زنجیره‌ای، ملاک‌محور، نظریه‌محور، تائید یا رد، تصادفی، سیاسی، سهل‌الوصول و مبتنی بر فرصت شیوه‌های دیگر هستند. توضیحات مربوط به هر روش مفصل است. پیشنهاد می‌شود برای مطالعه بیشتر پیرامون دسته‌بندی پاتون، کتاب روش تحقیق کیفی را مطالعه کنید.

جمع بندی بحث

روش دقیقی برای محاسبه حجم نمونه در روش‌های کیفی وجود ندارد. هدف اصلی انتخاب نمونه‌ای مجرب و کارآزموده است که نیازهای پژوهش را به درستی پوشش دهد. تعداد نمونه در پژوهش‌های کیفی کم می‌باشد زیرا حتی تعدادی بیش از ده نفر نیز حجم وسیعی از اطلاعات را در اختیار پژوهشگر قرار می‌دهد که تحلیل محتوا و برداشت دیدگاه‌ها را با دشواری زیادی همراه می‌سازد. بالا رفتن حجم نمونه، خطای نمونه‌گیری و تورش‌های بزرگ و غیرقابل اجتنابی را به همراه دارد.

نمونه‌گیری در پژوهش‌های کیفی بسیار مهم است. اگر موضوع مورد مطالعه خیلی کلی و عمومی است برای نمونه‌گیری در پژوهش‌های کیفی از روش نمونه‌گیری گلوله برفی استفاده کنید. اگر موضوع مورد مطالعه در یک سازمان خاص یا یک حوزه مشخص است برای نمونه‌گیری از روش نمونه‌گیری هدفمند استفاده کنید.

فهرست منابع

روش‌های تحقیق کیفی در علوم اجتماعی نوشته کریستین‌جی استربرگ ترجمه علی شماعی و احمد پوراحمد انتشارات دانشگاه یزد

نمونه‌گیری در پژوهش‌های کیفی نوشته هادی رنجبر و همکاران، ۱۳۹۱

Patton, M. Q. (1990). Qualitative Research and Evaluation Methods. Newbury Park, CA: Sage.

دانلود مقاله نمونه‌گیری در تحقیقات کیفی