مدل اندازه‌گیری

مدل اندازه‌گیری (Measurement Model) بخشی از مدل است که روابط میان متغیرهای پنهان و گویه‌های سنجش آن را می‌سنجد. بخش ساختاری مدل نیز روابط میان متغیرهای پنهان را بررسی می‌کند.  یک مدل معادلات ساختاری به صورت همزمان شامل هم مدل اندازه‌گیری و هم مدل ساختتاری است. اما تحلیل عاملی تاییدی فقط شامل بخش اندازه‌گیری می‌باشد. البته در تحلیل عاملی تاییدی مرتبه دوم بخش ساختاری نیز وجود دارد.

در روش پژوهش مدیریت و علوم اجتماعی، سنجش متغیرها یک عامل کلیدی است. هر مطالعه از تعدادی سازه (عامل) تشکیل شده است که به آنها متغیرهای پنهان گویند. زیرا سازه‌ها بسیار انتزاعی و کلی هستند و به سادگی قابل سنجش نمی‌باشند. سازه‌ها به صورت مفهومی تعریف می‌شوند تا خواننده با معنا و مفهوم سازه آشنا شود.

پس از آنکه مفهوم یک سازه بیان شد به صورت عملیاتی باید تعریف شود. به عبارت دیگر در تعریف عملیاتی تعدادی سنجه یا گویه برای اندازه‌گیری سازه موردنظر شناسایی می‌شود. با استفاده از مدل اندازه‌گیری مشخص خواهد شد آیا گویه‌های شناسایی شده به درستی می‌توانند سازه مورد نظر را مورد سنجش قرار دهند. بنابراین کلید درک مطلب در تعریف متغیر پنهان و آشکار و تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها است.

مدل اندازه‌گیری انعکاسی و تکوینی

به طور کلی شاخص‌ها در مدل‌های اندازه‌گیری را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

• شاخص‌های انعکاسی Reflective measures
• شاخص‌های تکوینی Formative measures

فرض کنید بخواهید سازه عملکرد بازاریابی را اندازه‌گیری کنید. گویه‌های سنجش این سازه عبارتند از: سودآوری، سهم بازار، میزان فروش. تمامی این گویه‌ها پیامدهای عملکرد بازاریابی هستند یعنی عملکرد بازاریابی شرکت را منعکس می‌کنند. به سنجه‌هایی که پیامد یک متغیر پنهان باشند شاخص‌های انعکاسی گفته می‌شود.

فرض کنید بخواهید سازه قصد خرید را اندازه‌گیری کنید. گویه‌های سنجش این سازه عبارتند از: برنامه‌ریزی برای خرید، امکان تکرار خرید، توصیه به دیگران جهت خرید محصول، عاقلانه بودن خرید. تمامی این گویه‌ها منجر به قصد خرید می‌شوند. به سنجه‌هایی که موجب یک متغیر پنهان باشند شاخص‌های تکوینی گفته می‌شود.

انواع مدل‌های اندازه‌گیری

بسیاری مدل اندازه‌گیری را معادل تحلیل عاملی تاییدی می‌دانند با این وجود باید تاکید کرد مفهوم مدل اندازه‌گیری بسیار گسترده تر از تحلیل عاملی تاییدی است. به عبارت دیگر باید گفت تحلیل عاملی تاییدی نوعی از مدل اندازه‌گیری می‌باشد. مدل‌های معادلات ساختاری در نرم‌افزار لیزرل و اموس نیز دارای بخش اندازه‌گیری هستند.

مدل اندازه‌گیری در نرم‌افزار اموس : با استفاده از نرم‌افزار اموس می‌توان هم تحلیل عاملی تاییدی را انجام داد و هم محاسبات مدل‌یابی معادلات ساختاری را انجام داد. در شکل زیر سمت چپ یک نمونه تحلیل عاملی تاییدی در نرم‌افزار اموس نمایش داده شده است. بخش اندازه‌گیری با رنگ آبی مشخص شده است. چون تحلیل عاملی مرتبه اول انجام شده است بنابراین بخش ساختاری ندارد. در شکل زیر سمت چپ نیز یک نمونه مدل ساختاری با نرم‌افزار اموس نمایش داده شده است. بخش اندازه‌گیری با رنگ آبی مشخص شده است.

مدل اندازه‌گیری در نرم‌افزار لیزرل: با استفاده از نرم‌افزار لیزرل می‌توان هم تحلیل عاملی تاییدی را انجام داد و هم محاسبات مدل‌یابی معادلات ساختاری را انجام داد. در شکل زیر سمت چپ یک نمونه تحلیل عاملی تاییدی در نرم‌افزار اموس نمایش داده شده است. بخش اندازه‌گیری با رنگ آبی مشخص شده است. چون تحلیل عاملی مرتبه اول انجام شده است بنابراین بخش ساختاری ندارد. در شکل زیر سمت چپ نیز یک نمونه مدل ساختاری با نرم‌افزار لیزرل نمایش داده شده است. بخش اندازه‌گیری با رنگ آبی مشخص شده است.

مدل اندازه‌گیری در نرم‌افزار PLS: در نرم‌افزار Smart PLS امکان انجام تحلیل عاملی تاییدی وجود ندارد و مدل‌های ساختاری تنها از طریق رویکرد حداقل مربعات جزئی نمایش داده شده و محاسبه می‌شوند. یک مدل در رویکرد حداقل مربعات جزئی از دو بخش مدل بیرونی و مدل درونی تشکیل شده است. مدل بیرونی در حداقل مربعات جزئی همان مدل اندازه‌گیری بوده و معادل تحلیل عاملی تاییدی می‌باشد. در شکل زیر بخش اندازه‌گیری با رنگ قرمز مشخص شده است.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

در مدل‌های اندازه‌گیری همواره دو سئوال اساسی مطرح است اولین سئوال این است که آیا شاخص ها، یا متغیرهای مشاهده شده به کار رفته در مدل، همان چیزی را اندازه می‌گیرند که مدنظر پژوهشگر است یا چیز دیگر را ؟ این سئوال ناظر بر روایی متغیرهای آشکار است. سئوال دوم ناظر به این مسئله است که متغیرهای آشکار با چه دقتی متغیر نهفته مورد نظر را اندازه‌گیری می‌کنند. این سئوال ناظر بر اعتبار یا پایایی متغیرهای آشکار است.

در مدل‌های ساختاری نیز این سئوال  مطرح است که چگونه می‌توان روابط علّی بین متغیرهای نهفته‌ای را که قابل مشاهده و اندازه‌گیری نیستند را بررسی و تأثیرات تبیین شده را مورد بررسی قرار داد؟ یک مدل اندازه‌گیری مربوط به بخشی از مدل کلی می‌شود که در برگیرنده یک متغیر به همراه سوالات مربوط به آن متغیر است.

در واقع مدل اندازه‌گیری یا قسمت تحلیل عاملی تأییدی، مشخص می‌کند که چگونه متغیرهای نهفته یا فرضی در قالب تعداد بیش تری متغیرهای قابل مشاهده، اندازه‌گیری شده اند. قسمت تابع ساختاری یا تحلیل مسیر از طرف دیگر روابط علّی بین متغیرهای نهفته را بررسی میکند به عبارت دیگر مدل انداز ه‌گیری با پارامترهای ،λx,λy,θδ,θδسئوال‌های مربوط به روایی و اعتبارمتغیرهای مشاهده شده را پاسخ می‌دهد و مدل تابع ساختاری با پارامترهای ψ و φ، γ ،βسئوال‌های مربوظ به قوت یا شدت روابط (مستقیم، غیر مستقیم و کل) بین متغیرهای نهفته و مقدار واریانس تبیین شده در کل مدل را پاسخ می‌دهد.

منبع: حبیبی، آرش؛ کلاهی، بهاره. (۱۴۰۱). مدل‌یابی معادلات ساختاری و تحلیل عاملی. تهران: جهاد دانشگاهی، چاپ دوم.