انواع پژوهش (تحقیق) در مدیریت و علوم اجتماعی را معمولاً با توجه به هدف و روشهای گردآوری داده‌ها دسته بندی می‌کنند. پژوهش‌ها براساس هدف می‌توانند بنیادی یا کاربردی باشند و از منظر روش گردآوری داده‌ها می‌توانند آزمایشی یا غیرآزمایشی باشند.
بسیاری از پژوهشگران روش پژوهش و نوع پژوهش را یکسان قلمداد می‌کنند در حالیکه این برداشت نادرست است. «نوع‌شناسی پژوهش» بخشی از «روش‌شناسی پژوهش» است که باید پس از تعیین «فلسفه پژوهش» و «طرح پژوهش» مشخص شود.
روشهای پژوهش براساس طرح پژوهش نیز به پژوهش‌های کمی، کیفی و پژوهش آمیخته قابل تقسیم هستند. البته باید دقت کنید مرز شفافی بین انواع پژوهش علمی وجود ندارد. روش پژوهش یک پیوستار است و همیشه انواع رویکردهای مختلف پژوهشی در آن دخیل هستند. در این مقاله کوشش شده است تا تعریف روشنی از انواع روش تحقیق ارائه شود.
انواع پژوهش بر اساس هدف
براساس هدف پژوهش‌ها به پژوهش‌های بنیادی و کاربردی تقسیم میشوند. البته زهره سرمد معتقد است پژوهش‌ها براساس هدف به سه دسته تقسیم میشوند: تحقیق بنیادی، تحقیق کاربردی و تحقیق و توسعه. با عنایت به توضیحات زیر می‌توان گفت تحقیق و توسعه خود یک نوع تحقیق کاربردی است.
انواع تحقیق براساس هدف
تحقیق بنیادی: پژوهش بنیادی (Pure or Basic Research) پژوهشی است که به کشف ماهیت اشیاء پدیده‌ها و روابط بین متغیرها، اصول، قوانین و ساخت یا آزمایش تئوری‌ها و نظریه‌ها می‌پردازد و به توسعه مرزهای دانش رشته علمی کمک می‌نماید. هدف اساسی این نوع پژوهش تبیین روابط بین پدیده ها، آزمون نظریه‌ها و افزودن به دانش موجود در یک زمینه خاص است.
برای نمونه “بررسی رابطه اعتماد و تعهد در روابط صنعتی” یک نمونه تحقیق بنیادی است. سطح گفتمان کلی و انتزاعی در حوزه یک علم است. تحقیق بنیادی می‌تواند نظری یا تجربی باشد. پژوهش بنیادی نظری از روشهای استدلال عقلانی و قیاسی استفاده می‌کند و بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای انجام میشود. پژوهش بنیادی تجربی از روشهای استدلال استقرائی استفاده می‌کند و بر پایه روشهای میدانی انجام میشود.
تحقیق کاربردی: پژوهش کاربردی (Applied Research) پژوهشی است که با استفاده از نتایج تحقیقات بنیادی به منظور بهبود و به کمال رساندن رفتارها، روش‌ها، ابزارها، وسایل، تولیدات، ساختارها و الگوهای مورد استفاده جوامع انسانی انجام میشود. هدف تحقیق کاربردی توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص است. در اینجا نیز سطح گفتمان انتزاعی و کلی اما در یک زمینه خاص است. برای مثال “بررسی میزان اعتماد کاربران پارس‌مدیر” یک نوع تحقیق کاربردی است.
انواع پژوهش بر اساس روش گردآوری داده‌ها
پژوهش‌ها براساس شیوه گردآوری داده‌ها به دو دسته تقسیم میشوند:
تحقیق توصیفی (غیر آزمایشی) شامل ۵ دسته است:
تحقیق آزمایشی به دو دسته تقسیم میشود: تحقیق تمام آزمایشی و تحقیق شبه آزمایشی
انواع تحقیق براساس نحوه گردآوری داده‌ها
تحقیقات آزمایشی مختص علوم تجربی است و در مدیریت جایگاهی ندارد. بنابراین روش تحقیق توصیفی یا غیر آزمایشی توضیح داده شده است.
تحقیق توصیفی یا غیر آزمایشی
تحقیق توصیفی یا غیر آزمایشی شامل تحقیقات پیمایشی، همبستگی، پس رویدادی، اقدام پژوهی، بررسی موردی و … است.
تحقیق پیمایشی (Survey Research)
تحقیق پیمایشی روشی است برای بدست‌آوردن اطلاعاتی در باره دیدگاهها، باورها، نظرات، رفتارها، انگیزه‌ها یا مشخصات گروهی از اعضای یک جامعه این روش آماری است که از راه انجام تحقیق و پژوهش علمی میسر میشود. همچنین پیمایش را می‌توان روشی علمی در تحقیقات اجتماعی قلمداد کرد که شامل، روشهای منظم و استاندارد برای جمع‌آوری اطلاعات درباره افراد، خانواده‌ها یا مجموعه‌های بزرگتری از گروههای مختلف جامعه است. در حقیقت پیمایش را می‌توان هم به ابزار استفاده برای جمع‌آوری داده‌ها و هم به فرایند‌های بکار گرفته شده هنگام بهره‌گیری از آن ابزار تلقی کرد.
هدف این نوع تحقیق بررسی توزیع ویژگی‌های یک جامعه است و بیشتر تحقیق‌های مدیریت از این نوع میباشد. در پژوهش پیمایشی پارامترهای جامعه بررسی میشوند. در اینجا پژوهشگر با انتخاب نمونه‌ای که معرف جامعه است به بررسی متغیرهای پژوهش می‌پردازد. پژوهش پیمایشی به دودسته تقسیم میشود:
- تحقیقات پیمایشی مقطعی
- تحقیقات پیمایشی طولی
تحقیق پیمایشی مقطعی
روش مقطعی (Cross Sectional) بر گرد آوری داده‌ها درباره یک یا چند صفت در یک مقطع زمانی خاص دلالت دارد. برای مثال بررسی میزان علاقه دانشجویان سال اول دبیرستان به ادامه تحصیل در یک رشته خاص. بیشتر تحقیقات مدیریت در دوره کارشناسی ارشد تحقیقات پیمایشی-مقطعی هستند.
روش مقطعی به منظور گردآوری داده‌ها درباره یک یا چند صفت در یک مقطع از زمان (یک روز، یک هفته، یک ماه) از طریق نمونه‌گیری از جامعه انجام میشود. اینگونه پژوهش به توصیف جامعه براساس یک یاچند متغیر می‌پردازد. برای مثال به منظور بررسی میزان علاقه دانشجویان کارشناسی مدیریت به ادامه تحصیل در شاخه‌های مختلف مدیریت می‌توان از روش تحقیق پیمایشی به شیوه مقطعی استفاده کرد. در تحقیقات مدیریت، مطالعات مقطعی به منظور شناخت ماهیت و میزان تغییرات که نمایانگر سطوح سنی مختلف است انجام میشود.
تحقیق پیمایشی طولی
در روش تحقیق طولی (Longitudinal)، داده‌ها در طول زمان گردآوری شده تا رابطه بین متغیرها در طول زمان سنجیده شود. برای مثال «سیر تحول ثبت نام دانشجویان دختر در دوره‌های تحصیلات تکمیلی» یا «بررسی تحول مهارت‌های زبان فارسی پایه اول تا پنجم ابتدائی». تحقیقات تحولی که به بررسی روندها و تحول پدیده‌ها در طول زمان می‌پردازند از این دسته هستند.
در تحقیقات پیمایشی طولی داده‌ها در زمان‌های مختلف گردآوری میشود تا تغییرات بر حسب زمان بررسی شده و به رابطه این متغیرها از نظر تغییرات در طول زمان پی برده شود. بررسی روند فرایندها، بررسی یک گروه ویژه یا بررسی یک گروه منتخب در این نوع مطالعه استفاده میشود. این مطالعات در طول یک زمان ۵ ساله یا ۱۰ ساله انجام میشود. این مطالعات نیاز به زمان و هزینه بالایی دارند و برای دانشجویان دوره ارشد مدیریت مناسب نیستند.
تحقیق همبستگی
در تحقیق همبستگی (Correlational Research) رابطه میان متغیرها بر اساس هدف پژوهش تحلیل می‌گردد. در تحقیقات همبستگی اگر هدف پیش‌بینی متغیرهای وابسته بر اساس متغیرهای مستقل باشد به متغیر وابسته متغیر ملاک و به متغیر مستقل متغیر پیش بین گویند. همچنین وجه تمایز روش همبستگی با تحقیق آزمایشی در این است که در اینجا متغیرهای مستقل دستکاری نمی شوند. براساس هدف به سه دسته تقسیم میشود:
همبستگی دو متغیری: هدف بررسی رابطه همزمانی متغیرها است به عبارت دیگر میزان هماهنگی تغییرات دو متغیر است. در بیشتر تحقیقات همبستگی دو متغیری از مقیاس فاصله‌ای با پیش فرض توزیع نرمال و محاسبه ضریب همبستگی پیرسون استفاده میشود. مثال: رابطه اسناد ثبات و مرکز علیت با موفقیت در عملکرد
تحلیل رگرسیون: در تحلیل رگرسیون هدف پیش‌بینی یک یا چند متغیر ملاک براساس یک یا چند متغیر پیش بین است. اگر هدف بررسی یک متغیر ملاک از یک متغیر پیش بین باشد از رگرسیون ساده استفاده میشود. چنانچه بررسی یک متغیر ملاک براساس چند متغیر پیش بین باشد از رگرسیون چندگانه (Multiple) استفاده میشود. اگر همزمان چند متغیر ملاک براساس چند متغیر پیش بین بررسی شود از رگرسیون چند متغیری (Multivariate) استفاده میشود.
تحلیل کوواریانس: در برخی بررسی‌ها هدف بررسی مجموعه‌ای از همبستگی‌های دو متغیر متغیرها در جدولی به نام ماتریس همبستگی یا کوواریانس است که با پیشرفت در زمینه نرم‌افزارهای آماری میسر شده است. تحلیل عاملی و حل معادلات ساختاری از این دسته هستند.
تحقیق پس‌رویدادی
به تحقیق پس رویدادی (Ex-Post Facto) پس‌رویدادی تحقیق علی-مقایسه‌ای نیز گویند. تحقیق پس‌رویدادی به تحقیقی گفته میشود که پژوهشگر علت احتمالی متغیر وابسته را مورد بررسی قرار میدهد. چون متغیر مستقل و و ابسته در گذشته رخ داده اند لذا این نوع تحقیق غیر آزمایشی را تحقیق پس رویدادی می‌گویند.
در بیشتر پژوهش‌های علوم انسانی نظر به اینکه هدف اصلی از انجام پژوهش بررسی یک موضوع به روش میدانی است می‌توان گفت پژوهش مذکور از نظر هدف در حیطه پژوهش‌های کاربردی میباشد. از سوی دیگر با توجه به اینکه در این پژوهش از روشهای مطالعه کتابخانه‌ای و نیز روشهای میدانی نظیر پرسشنامه استفاده شده است، می‌توان بیان کرد که پژوهش حاضر بر اساس ماهیت و روش گردآوری داده ها، یک پژوهش توصیفی-پیمایشی است.
انواع پژوهش و طرح پژوهش
نباید انواع طرح پژوهش با انواع پژوهش اشتباه شود. طرح پژوهش راهنمای کلی و نقشه راهی است که چارچوب کلی یک تحقیق علمی را برای پژوهشگران روشن می‌سازد. این طرح پژوهشی می‌تواند مبتنی بر رویکردهای کمی، کیفی یا آمیخته باشد. کرسول معتقد است برای ارائه یک طرح پژوهش باید رویکرد پژوهشی روشن باشد. سه نوع رویکرد پژوهشی وجود دارد:
- کمی
- کیفی
- آمیخته
انواع طرح تحقیق از منظر نوع داده
استراتژی پژوهش در انتخاب طرح پژوهش بسیار اهمیت دارد. جهت خاصی را برای برای رویه‌های انجام پژوهش در یک طرح پژوهشی فراهم می‌سازد. استراتژی‌های پژوهشی گوناگونی وجود دارد که مهم‌ترین آنها به تفکیک رویکردهای گوناگون پژوهشی عبارتند از:
- استراتژی‌های کمی: طرح‌های آزمایشی، غیرآزمایشی (توصیفی)
- استراتژی‌های کیفی: تحلیل روایت، پدیدارشناسی، قوم‌نگاری، گراندد تئوری، مطالعه موردی
- استراتژی‌های آمیخته: متوالی، همزمان و تبدیلی
بنابراین براساس رویکرد یا فلسفه پژوهش و استراتژی پژوهش می‌توانید طرح پژوهش مناسب را انتخاب کنید.
تفاوت انواع پژوهش و روش تجزیه‌وتحلیل داده‌ها
یک اشتباه رایج بین پژوهشگران ایرانی آن است که تمایز درستی بین روش تحقیق و نوع تحقیق و نوع تحلیل قائل نیستند.
روش تحقیق کوششی نظام‌مند جهت دستیابی به هدف پژوهش است که دارای گام‌های مشخصی میباشد.
بسیاری از پژوهشگران روش پژوهش و نوع پژوهش را یکسان قلمداد می‌کنند در حالیکه این برداشت نادرست است. «نوع‌شناسی پژوهش» نخستین گام از «روش‌شناسی پژوهش» است و تعیین «روش تجزیه‌وتحلیل داده‌ها» آخرین گام در روش‌شناسی پژوهش میباشد.
آرش حبیبی
اولین گام در تدوین روش تحقیق تعیین نوع تحقیق است. نوع تحقیق براساس هدف، شیوه گردآوری داده‌ها و ماهیت داده‌ها تعیین میشود. در هیچ کتاب روش تحقیق نیز تحقیقات براساس شیوه تجزیه‌وتحلیل داده‌ها تقسیم‌بندی نشده‌اند.
آخرین گام در تدوین روش تحقیق، بیان شیوه تجزیه‌وتحلیل داده‌ها است. روش تجزیه‌وتحلیل داده‌ها نشان میدهد پژوهشگر با استفاده از چه روشهایی داده‌های گردآوری شده را تحلیل خواهد کرد. بنابراین این گامی جدا از بحث نوع تحقیق است و شما براساس روش تحلیل نمی‌توانید نوع تحقیق را تشخیص دهید.
سخن پایانی انواع پژوهش
انواع پژوهش در مدیریت و علوم اجتماعی براساس هدف به تحقیقات بنیادی و کاربردی تقسیم میشوند. در سال‌های اخیر شیوه کاربردی-توسعه‌ای نیز به انواع روش تحقیق براساس هدف اضافه شده است. البته از نظر نویسنده این شیوه دارای سند و اعتبار علمی کافی نیست. از نظر شیوه گردآوری داده‌ها نیز تحقیقات به دو دسته آزمایشی و غیرآزمایشی (توصیفی) تقسیم میشوند. بیشتر مطالعات مدیریتی به شیوه توصیفی انجام میشوند. شیوه توصیفی خود شامل تحقیق پیمایشی، اقدام‌پژوهی، همبستگی، پس‌رویدادی و مواردی از این دست میباشد. در نهایت باید اذعان کرد مرزبندی شفاف و روشنی برای این منظور وجود ندارد. برای نمونه نمی‌توان تفاوت دقیقی بین روش همبستگی و روش پس‌رویدادی بیان کرد.
منبع: حبیبی، آرش. روش پژوهش پیشرفته. تهران: پارس‌مدیر.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
