آینده پژوهی در تحقیقات کیفی

ﺁﻳﻨﺪﻩ پژوهی Futures studies مطالعه آینده محتمل، ممکن و مرجح فرضی است و جهان‌بینی زیربنایی مقوله مورد مطالعه را نشان می‌دهد. آینده پژوهی یک روش میان‌ رشته‌ای علوم اجتماعی و تاریخ است. ﻧﺎﻡ‌ﻫﺎﻱ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﺍﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﺁﻳﻨﺪﻩ ﺷﻨﺎﺳﻲ، ﺁﻳﻨﺪﻩ ﻧﮕﺮﻱ، ﺁﻳﻨﺪﻩ اندیشی ﻭ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺕ ﺁﻳﻨﺪﻩ ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺍﻱ ﻧﺎﻡ ﮔﺬﺍﺭﻱ ﺍﻳﻦ ﺣﻮﺯﻩ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺷﺪﻩ ﺍﻧﺪ.

ﻭﻧﺪﻝ ﺑﻞ (Wendell bell) ﺍﺯ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻥ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﺎﻡ ﺍﻳﻦ ﺣﻮﺯﻩ، ﺑﺮﺁﻭﺭﺩ ﺧﻮﺩ ﺍﺯ ﺍﻫﺪﺍﻑ ﺍﻳﻦ ﺣﻮﺯﻩ ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﺭﺍ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎﻥ ﻣﻲ‌ﻛﻨﺪ: ﻏﺮﺽ ﺍﺯ ﺁﻳﻨﺪﻩ ﺍﻧﺪﻳﺸﻲ، ﻛﺸﻒ ﻳﺎ ﺍﺑﺪﺍﻉ، سنجش ﻭ ﺍﺭﺯﻳﺎﺑﻲ ﻭ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎﺩ ﺁﻳﻨﺪﻩ‌ﻫﺎﻳﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮﺍﻧﻨﺪ ﻭﺍﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ: (ﺁﻳﻨﺪﻩ‌ﻫﺎﻱ ﻣﻤﻜﻦ)، ﺍﺣﺘﻤﺎﻝ ﻭﺍﻗﻊ ﺷﺪﻥ ﺁﻧﻬﺎ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺭﺩ: (ﺁﻳﻨﺪﻩ‌ﻫﺎﻱ ﻣﺤﺘﻤﻞ) ﻭ ﻳﺎ ﻣﻲ‌باید ﻭﺍﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ (ﺁﻳﻨﺪﻩ‌ﻫﺎﻱ ﻣﻄﻠﻮﺏ).

ﺑﺎ ﺍﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲ‌ﺗﻮﺍﻥ ﺍﻳﻦ ﺣﻮﺯﻩ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺯﻣﺮﻩ ﻗﻠﻤﺮﻭﻫﺎﻱ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻗﺮﺍﺭﺩﺍﺩ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﺩ ﺑﻬﺮﻩ‌ﮔﻴﺮﻱ ﺍﺯ ﺍﻣﻜﺎﻧﺎﺕ ﻭ ﺩﺳﺘﺎﻭﺭﺩﻫﺎﻱ ﺭﺷﺘﻪ ﻫﺎﻱ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻥ ﻋﻠﻮﻡ ﻭ ﺭﻳﺎﺿﻴﺎﺕ، ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ ﻭ ﻓﻨﺎﻭﺭﻱ، ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ، ﺳﻴﺎﺳﺖ، ﺍﻗﺘﺼﺎﺩ، ﺗﺎﺭﻳﺦ، ﻫﻨﺮ، ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻭ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻭ ﺑﻪ ﻭﻳﮋﻩ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻢ ﻭ ﻓﻨﺎﻭﺭﻱ ﺩﺭ ﺣﺎﻝ ﺷﻜﻞ‌ﮔﻴﺮﻱ است. آینده پژوهی در حوزه روش تحقیق کیفی قابل مطالعه است.

تعریف و مفهوم آینده پژوهی

آینده‌پژوهی، اصول و روش‌های مطالعه و پس از آن، تصمیم‌گیری، ارائه طرح و اقدام در خصوص علوم و فناوری مرتبط با آینده است. این روش، تفکرات فلسفی و روش‌های علمی و طرح‌های گوناگون را بررسی و با استفاده از آنها، آینده‌های بدیل و احتمالی را ترسیم می‌نماید. آینده‌پژوهی، ابزاری برای معماری و مهندسی هوشمندانه آینده است.

واروش و وندل‌بل (دو چهره سرشناس آینده‌پژوهی)

به دلیل تنوع موضوع‌های مطرح در آینده‌پژوهی، بهتر است به جای رشته‌ای مستقل، آن در حوزه‌ چندرشته‌ای یا فرارشته‌ای قرار داده شود. با این همه، هر نامی که برای آن برگزیده شود، آینده‌پژوهی امروز نه تنها وجود دارد بلکه در شکل‌گیری آینده نقشی مهم ایفا می‌نماید. حوزه‌های موضوعی بالقوه در آینده‌پژوهی، از نظر تعداد با شمار پدیده‌های متنوع موجود در جهان برابری می‌نمایند.

برای تحلیل کیفی مصاحبه‌های تخصصی مقطع کارشناسی ارشد و دکتری با پارس مدیر ارتباط برقرار کنید.

آینده­‌پژوهی رشته‌­ای است مستقل که به شکلی روش­مند به مطالعه آینده می­‌پردازد. این رشته تصاویری از آینده در اختیار ما قرار می‌­دهد تا در زمان حال، بر اساس این تصاویر بتوانیم به شکلی کارآمدتر تصمیم­‌گیری نماییم. این تصاویر در سه مقوله طبقه­‌بندی می‌شوند: آینده­‌ ممکن، آینده‌ محتمل و آینده مطلوب.

مراحل آینده پژوهی

واروش Voros مراحل اصلی در راستای مطالعات آینده‌پژوهی را بر طبق شکل ۱ طراحی کرده است. منظور از ورودی در این مدل، پیشران‌ها یا عوامل کلیدی است که در گذشته یا حال حاضر اتفاق افتاده و وضعیت آینده را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهند که عموما از طریق روش دلفی یا سایر روش‌های مبتنی بر بهره‌گیری از متخصصان، شناسایی می‌شوند.

در هر مرحله سوال‌های اساسی مطرح می‌گردد که بر اساس آنها عمل می‌شود. سرانجام، خروجی اقدامات انجام‌شده در راستای آینده‌پژوهی، تدوین استراتژی‌ها و راهبردهایی است که تعیین می‌کنند، چطور و چگونه به آینده مطلوب و مورد نظر دست یابیم.

مراحل آینده پژوهی

متغیرهای پیشران، متغیرهای ورودی مطالعات آینده‌پژوهشی هستند. نیروهای پیشران، نیروها، رویدادها و اقداماتی هستند که بر تصمیمات اصلی تأثیر می‌گذارند و روند آنها را تغییر می‌دهند. اینها عواملی هستند که در شکل دادن به گذشته و حال مؤثر بوده و بر این اساس در شکل‌دهی به آینده نیز می‌توانند اثرگذار باشند. پیشرانها روندها و نیروهایی هستند که نقش بازساخت آینده فضاهای زندگی را بازی می‌کنند.

انواع آینده و رویکردهای آینده‌پژوهی

انواع آینده که در مطالعات آینده‌­پژوهی به آن پرداخته می­‌شود، در سه دسته، طبقه‌­بندی می‌­شوند:

آینده­‌ ممکن: شامل تمامی آینده­‌هایی است که می­‌تواند اتفاق بیافتد. مهم نیست که این آینده‌­ها تا چه حد احتمال وقوع داشته باشند و یا حتی دست نیافتنی باشند.

آینده­ محتمل: آنچه به احتمال بسیار زیاد در آینده به وقوع خواهد پیوست (مبتنی بر استمرار روندهای کنونی در آینده).

آینده­ مطلوب:آنچه مطلوب­ترین و مرجع­ترین رویداد آینده و یا آنچه بهینه­‌ترین و دلخواه‌­ترین رویداد آینده به شمار می‌رود.

به حکم عقل سلیم مردم از هم‌اکنون باید بدانند که آینده ممکن است آبستن چه پیشامدهایی باشد، کدام پیشامدها احتمال وقوع بیشتری دارند و در میان آن‌ها کدام‌ یک از دلخواهینگی بیشتری برخوردار است. بر همین بنیان، سه رویکرد مطالعه آینده و انواع آینده به شرح ذیل وجود دارند:

•  واکاوانه یا تحلیلی (آینده‌پژوهی اکتشافی)
• آینده‌پژوهی تصویرپرداز
• هنجاری (آینده‌پژوهی مشارکتی)

جمع بندی بحث

آینده پژوهی گونه­‌ای از علوم نرم است. این حوزه از دانش نه تنها علم صرف بلکه به دانش­ فنی نیز نائل آمده است و از آن به عنوان علم فناوری یاد می­ شود. امروزه از آینده پژوهی انتظار می‌رود پا را از کشف آینده فراتر گذارد و به مهندسی هوشمند آینده بپردازد. آینده‌پژوه درک موجود را برهم می‌زند تا اطلاعات در دسترس را در قالب نگرشی مبتکرانه‌تر و پربارتر ترکیب و بازسازی کند.

هدف آینده‌پژوه، شناسایی ابعاد تازه‌ای است که هنوز وارد زندگی بشر نشده‌اند. به‌علاوه، آینده‌پژوه سعی دارد بدون اینکه از واقعیات دور شود، درمورد تحولات بی‌سابقه‌ای نظریه‌پردازی کند که احتمال می‌رود عادات فعلی بشر را در روزگاران آینده دگرگون کنند و مردمی را که تمایلی به تجربه‌ی شیوه‌ها و پدیده‌های نوظهور ندارند، به چالش بکشند.

آینده پژوهی به دو روش تحقیق توصیفی و تجویزی قابل مطالعه است. در روش توصیفی یا برون‌یابی، آینده‌پژوه بر آن است تا حالتی از آینده را که اتفاق خواهد افتاد یا شاید اتفاق بیفتد، با نظر به واقعیات توصیف کند. در روش تجویزی یا هنجاری، تمرکز بر حالتی از آینده است که باید رخ دهد. روش‌های تجویزی کمک می‌کنند فرد بتواند ارزش‌ها و ترجیحات مورد علاقه‌ی خود را تشخیص بدهد و از آینده‌ی مطلوبی که در نظر دارد، تصویر واضح‌تری داشته باشد. وقتی فرد بداند که چه آینده‌ای را برای خود می‌پسندد، می‌تواند با گام‌های مؤثرتری در جهت تحقق همان آینده‌ی مطلوب حرکت کند.

فهرست منابع

منبع: آینده پژوهی در تحقیقات کیفی نوشته آرش حبیبی نشر الکترونیک پارس مدیر

Bell, W. (2001). Futures studies comes of age: twenty-five years after The limits to growth. Futures, 33(1), 63-76.

Voros, J. (2001). A primer on futures studies, foresight and the use of scenarios. Prospect: The Foresight Bulletin, 6(1).

Voros, J. (2005). A generalized “layered methodology” framework. Foresight.