کدگذاری در پژوهش کیفی، فرایندی نظام‌مند برای شناسایی، دسته‌بندی و تحلیل مقوله‌ها یا مضامین پنهان در داده‌های متنی، گفتاری یا مشاهداتی است. این فرایند، یکی از مراحل کلیدی تحلیل کیفی داده‌ها به شمار می‌رود و پایه‌گذار استخراج مفاهیم نظری و کاربردی از داده‌هاست.
به‌طور مرسوم وقتی صحبت از کدگذاری در تحقیق کیفی می‌شود ذهن به سوی کدگذاری انواع مصاحبه می‌رود. با این وجود باید دقت داشت در بسیاری موارد تحقیقات کیفی براساس مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی پیشینه پژوهش انجام می‌شود. همچنین در تحلیل محتوای کتاب درسی و تحلیل روایت نیز باید از کدگذاری استفاده کرد. نظر به اهمیت مصاحبه در پژوهش کیفی در این مقاله تمرکز بر در تحقیق کیفی براساس مصاحبه می‌باشد.
شیوه‌های کدگذاری در روش‌های مختلف پژوهش کیفی نظیر تحلیل مضمون، تحلیل محتوا، گراندد تئوری یا پدیدارشناسی تفاوت‌های دارد. با این وجود اصول بنیادین آن – شامل کدگذاری اولیه، تجمیع مفاهیم، و استخراج تم‌ها – در همه روش‌ها مشترک می‌باشد. در این مقاله، ضمن مروری بر مراحل کدگذاری در تحقیق کیفی، تمرکز اصلی بر تحلیل داده‌های حاصل از مصاحبه خواهد بود؛ چرا که مصاحبه یکی از رایج‌ترین روش‌های گردآوری داده در تحقیقات کیفی است.
تعریف کدگذاری
کدگذاری در تحلیل محتوای کیفی به فرآیند انتساب یک واحد تحلیل به طبقه یا مقوله مشخص گفته می‌شود. این مرحله، از لحاظ زمانی یکی از پرچالش‌ترین و انرژی‌برترین بخش‌های تحلیل داده‌های کیفی است و نیازمند دقت، انسجام و درک مشترک میان اعضای تیم پژوهش است.
فرد یا افرادی که عملیات کدگذاری را انجام می‌دهند، «کدگزار» نامیده می‌شوند. در مطالعات کیفی مبتنی بر تحلیل محتوا، توصیه می‌شود حداقل دو نفر و حداکثر شش نفر به‌عنوان کدگزار مشارکت داشته باشند تا اعتبار تحلیلی داده‌ها تضمین شود.
یکی از عوامل مؤثر در افزایش پایایی نتایج، آموزش هدفمند و دقیق کدگزاران پیش از شروع فرایند کدگذاری است. اگرچه پژوهشگر ممکن است برداشت روشنی از تعاریف عملیاتی، متغیرها و مقوله‌ها داشته باشد، اما بدون آموزش کافی، کدگزاران ممکن است تفاسیر متفاوتی از مفاهیم داشته باشند. به همین دلیل، برگزاری جلسات آموزشی متعدد و نمونه‌محور برای همسان‌سازی درک مفهومی بین کدگزاران، یک الزام مهم در پژوهش کیفی محسوب می‌شود.
آموزش کدگذاری در تحقیق کیفی
کدگذاری در تحقیق کیفی بسیار ساده است و تنها به تجربه نیاز دارد.
کدگذاری در تحقیق کیفی، با رعایت چند گام ساده و تمرین مداوم، به‌راحتی قابل انجام است:
گام نخست: ضبط مصاحبه‌ها
با استفاده از دستگاه ضبط صدا یا اپلیکیشن‌های ضبط، گفت‌وگوهای کیفی را ثبت کنید. کیفیت صدای مناسب، درک بهتر داده‌ها در مراحل بعد را تضمین می‌کند.
گام دو: ترانویسی (Transcription)
مصاحبه‌ها را کلمه‌به‌کلمه در نرم‌افزاری مانند Microsoft Word یا MaxQDA تایپ کنید.
- از خلاصه‌نویسی یا تفسیر خودداری کنید.
- دقت و وفاداری به متن شرط اصلی در این مرحله است.
گام سوم: کدگذاری متن
هر جمله یا بند را مطالعه و یک واحد معنایی برای آن تعریف کنید.
نمونه:
جمله: «برای موفقیت در کارآفرینی باید سختی زیادی را تحمل کنید.»
کد پیشنهادی: «سخت‌کوشی در کارآفرینی»
گام چهارم: خوشه‌بندی کدها
- کدهای مشابه را در یک گروه قرار دهید.
- کدهای تکراری را حذف کنید.
- کدهای مترادف را ادغام نمایید.
- برای هر خوشه، یک نام مناسب بر اساس محتوای کدهای درون آن انتخاب کنید.
گام پایانی خوشه‌بندی کدها است. در این گام باید کدهای پایه تکراری را حذف و کدهای مترداف را باهم ادغام کنید. کدهای باقی مانده را به دقت رصد کنید. کدهای پایه که باهم قرابت معنایی دارند در یک خوشه قرار دهید. برای هر خوشه با توجه به کدهای پایه مندرج در آن خوشه از یک نام مناسب استفاده کنید. به این ترتیب کدگذاری به پایان می‌رسد.
نمونه کدگذاری در تحقیق کیفی
یک نمونه متن از مصاحبه‌ای با پیرامون عوامل موفقیت کارآفرینی با یک کارآفرین برتر به‌صورت زیر است:
«… من بدون آنکه نامید شوم همیشه با همه توانم روی کارم متمرکز بودم و از خودم اطمینان داشتم که حتما موفق خواهم شد. شبانه‌روز و به‌مدتی طولانی مشغول کار بودم گاهی حتی تاریخ و روز و شب را فراموش می‌کردم.»
با مطالعه دقیق متن، جملات معنادار استخراج شده و کدهایی به شرح زیر انتساب می‌یابد:
| جمله/عبارت | کد پیشنهادی |
| «من بدون آنکه ناامید شوم…» | عدم احساس ناامیدی |
| «روی کارم متمرکز بودم» | تمرکز روی کار |
| «از خودم اطمینان داشتم که موفق می‌شوم» | اعتماد به نفس |
| «شبانه‌روز مشغول کار بودم» | استمرار و سخت‌کوشی |
با مرور سایر بخش‌های مصاحبه و کدگذاری مشابه، می‌توان کدهای مشابه را تجمیع کرد. این کدها در مراحل بعدی تحلیل، مبنای استخراج تم‌ها (themes) و مفاهیم محوری پژوهش قرار می‌گیرند. استفاده از کدهای روشن و دقیق به تحلیل‌گر کمک می‌کند تا ساختار معنایی متن را به‌صورت فشرده و قابل تفسیر نمایش دهد.
انواع کدگذاری در تحقیق کیفی
بسته به روش مورد استفاده شیوه و نامگذاری کدگذاری ممکن است متفاوت باشد. با این وجود باید توجه شود هدف انواع کدگذاری در تحقیق کیفی یکسان است. پژوهشگر در تحلیل کیفی در جستجوی شناسایی مقوله‌های بکر و نابی است که برای طراحی الگوی مطالعه یا کشف پدیده و خلق دانش تازه از آنها استفاده خواهد شد. کدگذاری کار پیچیده‌ای نیست و نیازی به نرم‌افزار خاصی ندارد با این وجود می‌توانید از نرم‌افزار Maxqda یا نرم‌افزار Nvivo برای این منظور استفاده کرد.
کدگذاری در روش تحلیل محتوا
شیوه کدگذاری در تحلیل محتوا مشابه روش تحلیل مضمون است. در تحلیل محتوا بر اساس مفاهیم و معانی مورد نظر و عملیاتی نمودن متغیرها صورت می‌گیرد. در روش تحلیل محتوایی، کدگذار به دنبال شناخت مضامین و مقوله‌های زیربنایی است. مضمون‌ها پر ارزش ترین واحدهایی هستند که در تجزیه و تحلیل محتوا باید مدنظر قرار گیرند و منظور از مضامین معنای خاصی است که از یک کلمه یا جمله یا پاراگراف مستفاد می‌شود. این مضمون‌ها فضای خاص و مشخصی را اشغال نمی‌کنند، چون یک جمله ممکن است چند مضمون داشته باشد و یا چند پاراگراف متن، ممکن است فقط یک مضمون داشته باشد.
پروتکل تحلیل محتوا مدرک مستندی است که تحقیق را به طور کلی، و قواعد کدگذاری را به طور خاص تعریف می‌کند. در وهله اول، پروتکل حاوی قوانین کلی حاکم بر تحقیق و قواعدی است که پژوهشگر را مجبور می‌کند به طریق خاصی محتوای مورد نظر را تعریف و اندازه‌گیری کند. این قوانین در طول اجرای یک تحقیق قابل تغییرند. محتوا باید به همان شکلی که روز اول کدگذاری شده است، روز صدم هم کدگذاری شود. در وهله دوم، پروتکل سند قابل نگهداری از عملیات و تعاریف تحقیق است که نشان می‌دهد تحقیق چگونه سامان پذیرفته است. بنابراین وجود یک پروتکل به سایر پژوهشگران این امکان می‌دهد که نتایج را تفسیر یا تحقیق را تکرار کنند.
کدگذاری در روش پدیدارشناسی
کدگذاری و تحلیل داده‌های تحقیق پدیدارشناسی نیز از طریق تقلیل گزاره‌های معنی‌دار به درون تِم‌ها و سپس نگارش توصیفاتی متنی و ساختاری صورت می‌پذیرد. مواضع فلسفی و ارکان تحقیق پدیدارشناسی مبتنی بر اپوخه طراحی شده است. برپایه داده‌های حاصل از سوالات تحقیق که درقالب مصاحبه مطرح شده است، به شناسایی گزاره‌های مهم، جملات و عبارات مبین چگونگی شکل‌گیری تجربه خبرگان در خصوص پدیده مورد مطالعه، پرداخته می‌شود. سپس گزاره‌های دارای ارزش برابر مشخص می‌شود و تِم‌های اصلی شناسایی می‌شود. به این فرایند افقی‌سازی گویند. در نهایت با ادغام و یکپارچه نمودن تصیفلا متنی و ساختاری، پژوهشگر به نگارش توصیفی جامع از پدیده می‌پردازد.
کدگذاری در روش گراندد تئوری
در روش گراندد تئوری (نظریه داده‌بنیاد) از سه روش کدگذاری باز محوری و انتخابی استفاده می‌شود.
کد گذاری باز: اشتراوس و کوربین کد گذاری باز را اینگونه توصیف می‌کنند “بخشی از تحلیل که مشخصاً به نامگذاری و دسته‌بندی پدیده از طریق بررسی دقیق داده‌ها مربوط می‌شود”. به عبارت بهتر در این نوع کدگذاری مفاهیم درون مصاحبه‌ها و اسناد و مدارک بر اساس ارتباط با موضوعات مشابه طبقه بندی می‌شوند.
کدگذاری محوری: هدف از کدگذاری محوری ایجاد رابطه بین مقوله‌های تولید شده (در مرحله کدگذاری باز) است. این عمل معمولا بر اساس الگوی پاردایمی انجام می‌شود و به نظریه پرداز کمک می‌کند تا فرایند نظریه پردازی را به سهولت انجام دهد. اساس ارتباط دهی در کدگذاری محوری بر بسط و گسترش یکی از مقوله‌ها قرار دارد. دسته بندی اصلی (مانند ایده یا رویداد محوری) بعنوان پدیده تعریف می‌شود و سایر دسته بندی‌ها با این دسته‌بندی اصلی مرتبط می‌شوند. شرایط علّی موارد و رویدادهایی هستند که منجر به ایجاد و توسعه پدیده می‌گردند.
کدگذاری انتخابی: کدگذاری انتخابی عبارت است از فرآیند انتخاب دسته بندی اصلی، مرتبط کردن نظام‌مند آن با دیگر دسته بندی ها، تأیید اعتبار این روابط، و تکمیل دسته بندی هایی که نیاز به اصلاح و توسعه بیشتری دارند. کدگذاری انتخابی بر اساس نتایج کدگذاری باز و کدگذاری محوری، مرحله اصلی نظریه پردازی است. به این ترتیب که مقوله محوری را به شکل نظام‌مند به دیگر مقوله‌ها ربط داده و آن روابط را در چارچوب یک روایت ارائه کرده و مقوله هایی را که به بهبود و توسعه بیشتری نیاز دارند، اصلاح می‌کند. دانشجویان دوره دکتری مدیریت آموزش تحلیل کیفی را جدی بگیرید.
سخن پایانی
کدگذاری در پژوهش کیفی، پایه‌ای‌ترین گام برای سازماندهی، تفسیر و تحلیل داده‌های متنی است که نقش حیاتی در استخراج مفاهیم و الگوهای معنایی ایفا می‌کند. موفقیت در این فرآیند مستلزم انتخاب روش تحلیل مناسب، دقت در ترانویسی، انسجام در تعریف کدها و توانمندی در شناسایی روابط میان مفاهیم است. رعایت این اصول، پژوهشگر را به تحلیلی عمیق‌تر و نظریه‌پردازی معتبرتر رهنمون خواهد ساخت.
منبع: حبیبی، آرش. روش پژوهش پیشرفته. تهران: پارس‌مدیر.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
