فرامطالعه (Meta-study) رویکردی کیفی برای تحلیل هم‌زمان داده‌ها، روشها و نظریههای پژوهش‌های پیشین با هدف تولید بینش یا نظریه‌ای نو است. این روش کیفی می‌کوشد تا ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ژرف از پیشینه پژوهش ارائه کند. در این نوشتار کوشش بر آن است تا روش فرامطالعه تشریح و مفهوم‌سازی شود.
تعریف فرامطالعه (Meta Study)
فرامطالعه یک رویکرد پژوهشی کیفی است که به تحلیل و ترکیب چندلایه‌ای و انتقادی از پژوهش‌های پیشین می‌پردازد. در این روش، پژوهشگر فقط به خلاصه‌سازی یا ترکیب نتایج (مانند مرور سنتی یا فراتحلیل) اکتفا نمی‌کند، بلکه مطالعات گذشته را از سه منظر بنیادی بررسی می‌کند:
- تحلیل داده‌ها و یافتهها
- تحلیل روش‌شناسی به‌کاررفته در پژوهش‌ها
- تحلیل نظریه‌ها و مفروضات فلسفی پژوهش‌ها
هدف نهایی فرامطالعه، دستیابی به بینشی نظری و انتقادی درباره یک پدیده از دل پژوهش‌های کیفی پیشین است.
گام‌های فرامطالعه (Meta Study)
بر اساس چارچوب پژوهش پاترسون و همکاران (۲۰۰۱) فرامطالعه از چهار گام اصلی تشکیل شده است:
- ﻓﺮاﺗﺤﻠﯿﻞ داده (Meta-data analysis): تحلیل یافتهها و مضامین پژوهش‌های کیفی پیشین
- ﻓﺮاروش‌شناسی (Meta-method): بررسی انتقادی روش‌شناسی مطالعات و تاثیر آن بر یافتهها
- ﻓﺮاﻧﻈﺮﯾﻪشناسی (Meta-theory): تحلیل نظریه‌ها و چارچوب‌های مفهومی مطالعات
- ﻓﺮاﺗﺮﮐﯿب (Meta-synthesis): ترکیب سه مؤلفه بالا برای تولید تئوری یا بینش جدید
گام‌های فرامطالعه (Meta Study)
فرامطالعه در اصل تلاش می‌کند پشت‌صحنه تولید دانش کیفی را نیز تحلیل کند؛ یعنی به‌جای اینکه فقط بپرسد “چه یافته‌هایی حاصل شده؟”، می‌پرسد:
- این یافتهها چگونه به‌دست آمده‌اند؟
- چه نظریه‌ها یا باورهایی پشت آن‌ها بوده؟
- آیا روش‌های به‌کاررفته بر نتیجه تأثیر گذاشته‌اند؟
هدف پایانی، دستیابی به بینشی نظری و انتقادی پیرامون پدیده محوری براساس پژوهش‌های کیفی پیشین است. این هدف با انجام یک فراترکیب نهایی حاصل میشود. این مرحله، ترکیبی است از تحلیل داده‌ها، روشها و نظریه‌ها که پژوهشگر را به سمت یک مدل مفهومی یا تئوری نو هدایت می‌کند.
جایگاه فراتحلیل و فراترکیب در فرامطالعه
بکارگیری مفهوم فراتحلیل (Meta-analysis) و فراترکیب (Meta-synthesis) به عنوان انواع روش‌های فرامطالعه یک اشتباه رایج در میان پژوهشگران است. دقت کنید فراتحلیل و فراترکیب نوعی فرامطالعه نیستند و این یک سوءبرداشت بزرگ است.
فراتحلیل و فرامطالعه
گام نخست فرامطالعه با ﻓﺮاﺗﺤﻠﯿﻞ داده (Meta-data analysis) آغاز میشود. این فقط یک شباهت ظاهری است و هیچ ارتباطی با فراتحلیل (متاآلیز) ندارد.
فراتحلیل (Meta-analysis) یک روش آماری و کمّی مستقل است که خارج از ساختار فرامطالعه کیفی قرار می‌گیرد. این روش برای ترکیب داده‌های عددی پژوهش‌های کمی به‌کار می‌رود.
ﻓﺮاﺗﺤﻠﯿﻞ داده (Meta-data analysis) یکی از اجزای فرامطالعه است که به بررسی یافته‌های کیفی پژوهش‌های قبلی می‌پردازد. این تحلیل معمولاً گام نخست در مسیر رسیدن به Meta-synthesis (فراترکیب) است.
فراترکیب و فرامطالعه
فراترکیب (Meta-synthesis) بخشی از فرامطالعه کیفی است و مرحله نهایی آن محسوب میشود. یعنی پس از تحلیل داده‌ها، روشها و نظریه‌ها، پژوهشگر وارد مرحلهٔ فراترکیب میشود تا از دل آن مفاهیم یا مدل‌های نظری جدید استخراج کند.
روش فراترکیب کیفی است و برای ترکیب نتایج پژوهشی گذشته که به صورت کیفی هستند کاربرد دارد. یعنی درست نقطه مقابل فرا تحلیل قرار می‌گیرد. در فراترکیب داده‌ها به صورت کیفی هستند و در فراتحلیل از رویکردهایی کمی استفاده میشود.
از دیدگاه باربارا پاترسون، فرامطالعه برای مرور مطالعات پیشین بهتر از تحلیل محتوا یا تحلیل مضمون است. همچنین اخیرا روش فرابرگزینش نیز در دستور کار پژوهشگران قرار دارد. در مجموع همه این روشها که نوعی مرور سیستماتیک محسوب می‌شوند ریشه در اصول هرمنوتیک دارند.
سخن پایانی
فرامطالعه رویکردی کیفی و پیشرفته برای تحلیل چندلایه‌ی پژوهش‌های پیشین است که فراتر از ترکیب یافتهها، به بررسی انتقادی روشها و نظریه‌ها نیز می‌پردازد. این رویکرد با سه گام تحلیلی—تحلیل داده‌ها، تحلیل روش‌شناسی و تحلیل نظری—آغاز میشود. در پایان با فراترکیب به بینشی تازه درباره‌ی پدیده مورد مطالعه می‌انجامد. متااستادی ابزاری قدرتمند برای بازسازی دانش، کشف شکاف‌های نظری و تولید مفاهیم نو در پژوهش‌های کیفی است.
فهرست منابع
حبیبی، آرش. روش پژوهش پیشرفته. تهران: پارس‌مدیر.
Paterson, B. L. (2001). Meta-study of qualitative health research: A practical guide to meta-analysis and meta-synthesis. Sage.
Ronkainen, N., Wiltshire, G., & Willis, M. (2022). Meta-study. International Review of Sport and Exercise Psychology, ۱۵(۱), ۲۲۶-۲۴۱.
سوالات متداول
فراتحلیل و فراترکیب، دو روش مستقل با رویکردهای متفاوت هستند و هیچ‌یک زیرمجموعه دیگری نیست. در فرامطالعه کیفی، تنها فراترکیب به‌عنوان مرحله پایانی مطرح است، و فراتحلیل در آن جایگاهی ندارد.
زمانیکه هدف، فراتر از ترکیب یافتههاست و پژوهشگر میخواهد یافتهها، روشها و نظریههای مطالعات کیفی گذشته را بهصورت انتقادی و ساختارمند بررسی کند.
نگارنده: پشتیبانی پارس‌مدیر | 
