مدیریت ضایعات

مدیریت ضایعات (Waste management) به کمینه‌سازی، گردآوری، تفکیک و بازیابی ضایعات خشک ناشی از تولید دلالت دارد. غالباً مدیریت ضایعات بعنوان یک چالش مهم در سطح جهانی مدنظر قرار می‌گیرد، چرا که در برخی موارد ضایعات تهدید کننده بهداشت عمومی و محیط بوده و حتی ممکن است بعنوان مانعی بر سر توسعه اقتصادی تلقی گردد. تا به حال راه‌حل‌های گوناگونی برای برخورد با این مساله ارائه شده ‌است. کاهش ضایعات از جمله راه‌هایی می‌باشد که شاید بیش از سایر روشها بر آن تاکید شده است. این درحالی است که بروز ضایعات یک امر غیرقابل اجتناب به‌نظر می‌رسد. یک فرآیند تولید بهینه نتیجه کاهش و حذف ضایعات می‌باشد.

تحلیل کمی ضایعات همواره یکی از مهمترین منابع اطلاعاتی برای سنجش کارآیی سازمان‌ها به شمار می‌رفته است. همچنین به عنوان محکی برای جهت‌گیری‌های اصلی بنگاه‌های صنعتی بشمار آمده است. با این وجود، آنچه اهمیت تحلیل ضایعات را در فضای صنعتی امروز مضاعف می‌سازد، توانایی‌های بالقوه‌ای است که می‌توان از چنین تحلیلی در یک سیستم تضمین کیفیت به کمک کامپوتر بدست آورد این امر به ویژه در مورد اقدامات اصلاحی و پیشگیرانه نمود دارد. در یک سیستم برنامه‌ریزی منابع سازمان که در آن پودمان‌های گوناگون با یکدیگر تبادل اطلاعاتی انجام می‌دهند، می‌توان عبارت مدیریت ضایعات را به عنوان ابزاری که سعی می‌نماید اطلاعات مناسب سازمان را فراهم آورد تعریف نمود. برای مطالعه بیشتر پرسشنامه ضایعات تولید را بنگرید.

ضایعات تولید

ضایعات به واحدهایی اطلاق می‌شود که شرایط استاندارد تولید را نداشته و از عملیات تولید کنار گذاشته و یا به ارزش قراضه به فروش می‌رسند. این مساله در اثر عواملی مانند نامناسب بودن مواد خام نامرغوبی یا عدم مهارت کارگران ایجاد می‌شود. بنابر تعریف واژه‌نامه انگلیسی وبستر، ضایعات به مفهوم مازاد بر تولید می‌باشد. همچنین، شینگو در سال ۱۹۹۲ از کارکنان سازمان‌های مختلف نظر‌سنجی بعمل آورد و بر مبنای آن، ضایعات را در هفت گروه طبقه‌بندی و تعریف نمود:

• ضایعات مربوط به تولید مازاد بر ظرفیت
• ضایعات مربوط به فرآیند
• ضایعات مربوط به موجودی
• ضایعات مربوط به حمل و نقل
• ضایعات مربوط به تولید محصولات معیوب
• ضایعات مربوط به تأخیرهای زمانی
• ضایعات مربوط به حرکت و کار سیستم‌های تولیدی

در طی مراحل تولید به طور معمول مواردی مانند تبخیر شدن، شکست و صدمه دیدن، آب رفتگی و سایر موارد مشابه ممکن است روی دهد. این باعث ضایع شدن و از بین رفتن بخشی از کالای در جریان تولید گردد که به آن ضایعات تولید گویند. بروز ضایعات باعث کاهش اثربخشی سیستم می‌شود. این ضایعات می‌تواند همراه با خرابی‌های اضطراری، کاهش زمانکار مفید ناشی از آماده سازی و تنظیم تجهیزات وکاهش زمانکار مفید ناشی از کار بدون تولید و توقف‌های در ضمن کار باشد. به منظور کاهش اثرات ضایعات مزبور در اثر بخشی باید به نحوه مقابله با معضلات مزبور توجه زیاد کرد

روش مدیریت ضایعات

مدیریت ضایعات مشتمل بر روش‌های گوناگونی است و به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌شود که در جهت بهینه سازی وضعیت تفکیک، جمع آوری، حمل، بازیافت، فروش و کنترل سایت ضایعات (از نقطه نظر تأثیرات زیست محیطی) صورت می‌گیرد. روش‌های معمول برای کاهش میزان ضایعات در منبع تولید آنها شامل موارد زیر است:

۱- انجام عملیات بطور صحیح و اصولی:

الف: انتخاب دقیق تأمین کنندگان و همچنین مواد اولیه خریداری شده

ب: انجام به موقع و منظم تعمیرات پیشگیرانه

ج:کاهش حجم ضایعات با بکارگیری روشهایی چون فیلتراسیون، خشک کردن و فشرده کردن ضایعات.

د: نصب درپوش و شیر اطمینان بر روی مخازن حاوی مایعات و حلالها

ه: جلوگیری از نشت و انتشار مواد

و: استفاده مجدد از مواد ریخته شده

۲- بهبود فن آوری: کاهش میزان تولید ضایعات از طریق بهبود فرآیندها و استفاده از تجهیزات پیشرفته‌ای که ضایعات کمتری ایجاد می‌کنند (تولید پاک). همچنین انجام اصلاحات لازم در تجهیزات بمنظور کاهش ضایعات تولیدی.

۳- تغییر در مواد اولیه مصرفی: جایگزینی مواد زیانبار با مواد اولیه بی خطر و یا کم خطر با مد نظر قررار دادن معیارهای نظیر تأثیرات سوء ایمنی و بهداشتی، آثار منفی بر کیفیت کالا و یا ضایعات حاصله و یا آثار سوء وارده بر فرآیند تولید.

۴- ایجاد تغییرات در محصول نهایی یا جانبی: این روش می‌تواند منجر به کاهش کلی میزان ضایعات در فرآیند تولید گردد و این امکان نیز وجود دارد که محصولات تولیدی نهایی دارای خطرات کمتری از نظر زیست محیطی باشد.

راهکارهای مدیریت ضایعات

این راهکارها به ترتیب اولویت عبارتند از:

حذف: جلوگیری کامل از ایجاد ضایعات با بکارگیری روشها، تجهیزات و تدابیری که منجر به افزایش بازده تولید، حفظ منابع و مواد اولیه پبیشگیری از اتلاف انرژی می‌گردد.

کاهش در منبع تولید: اجتناب از تولید بی رویه ضایعات و همچنین کاهش و یا حذف آن از طریق تغییرات در فرآیند.

بازیافت: استفاده مجدد از ضایعات به منظور بکارگیری احیاء و دوباره آنها بعنوان مواد اولیه و جلوگیری از اتلاف انرژی

تصفیه: کلیه اقداماتی است که در جهت از بین بردن و یا جداسازی عناصر سمی و موجود در ضایعات و خنثی سازی ضایعات و در نهایت تبدیل آنها به مواد کم خطر، صورت می‌پذیرد.

دفع: انتقال کنترل شده و مطمئن ضایعات ممکن است با اقداماتی نظیر کاهش حجم، قراردادن در ظروف مخصوص، جداسازی محل دفن، و نگهداری یا پایش همراه باشد. روش‌های ذکر شده در مدیریت بر ضایعات، بیانگر این موضوع است که روش‌های حذف و کاهش ضایعات در منبع و یا بازیافت آنها، بسیار منطقی تر از روشهای پر هزینه‌ای چون تصفیه و دفع ضایعات تولیدی است.

نتیجه‌گیری

کنترل فرآیند آماری بعنوان محک اصلی برای توانمندی‌های خطوط تولیدی یکی از این پودمانهاست، و نیز پودمانی که به طور مشخص آمار کیفی ضایعات و بازکاری‌ها را تحلیل می‌نماید می‌تواند به بهترین وجهی در اجرای یک FMEA به کار گرفته شود – مشروط بر آنکه این اطلاعات بر اساس ایستگاهها و علل به وجود آورنده تفکیک شده باشد .  از طرف دیگر چنین تحلیلی می‌تواند در راه اجرای یک برنامه هزینه‌های کیفیت نیز بسیار مورد استفاده قرار گیرد. اگر چه تحلیل ضایعات به عنوان موضوعی جدید مورد توجه قرار گرفته است، اما می‌توان پیش‌بینی نمود که با توجه به الزامات استانداردهای بین‌المللی کیفیت ISO 9000 و QS 9000 در طی ۵ تا ۱۰ سال آینده این موضوع به پراهمیت‌ترین ابزار “محصول‌گرا” در صنایع گوناگون مبدل گردد.

سیستم کارامد دیگر برای کاهش ضایعات، سیستم پنج سین یا  ۵ اس است که مخفف پنج واژه ژاپنی است :

سوا کردن: یعنی جدا کردن و دور ریختن اقلام غیر ضروری که فضایی را در محیط کار اشغال می‌کنند و موجب از بین رفتن کارایی  می‌شوند .

ساماندهی : یعنی مرتب کردن اقلام مورد نیاز به نحوی که به آسانی بتوان به آنها دسترسی پیدا کرد.

سپیدی و پاکیزگی: یعنی ایجاد محیط کاری تمیز و پاکیزه که موجب کارایی بیشتر می‌شود.

سعی در حفظ وضع مطلوب : یعنی جلوگیری از به هم خوردن نظم و نظافت محیط کار با استفاده از روشهای استانداردسازی.

سازمان یافتگی: یعنی آموزش شیوه‌های درست کار به افراد و ایجاد عادت صحیح به جای عادت نادرست در آنها

هدف پنج اس، ایجاد ساختاری است برای بهسازی و آراستگی محیط کار و ایمن سازی آن است.