فساد سازمانی
فساد سازمانی (Organizational Corruption) فعالیتی مخرب و خلاف قوانین و مقررات سازمانی که با اهداف رسمی فردی و سازمانی تعارض صریح دارد. فساد اداری پدیده پیچیدهای است که ریشه در بسترهای گوناگون دارد که غالباً خارج از کنترل سازمان قرار دارند. فساد اداری تا حد زیادی متاثر از نظامهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و قضایی است. همچنین متقابلاً بر مشروعیت نظام سیسای، کارایی نظام اداری و مطلوبیت نظام اجتماعی ضربات مهلکی وارد میکند.
فساد سازمانی یکی از بیماریهای مزمن و در واقع کهنهترین جراحت در نظام اداری تلقی میشود. این پدیدهای همزاد دولت است، یعنی از هنگامی که فعالیتهای بشر شکل سازمان یافته به خود خود گرفتند، فساد اداری نیز در نتیجه تعامل درونی و تعامل با محیط از متن سازمان ظهور کرد. تاریخ گواه آن است این مقوله نگرانی چندین هزارساله دولتها نسبت به سوء استفاده از امکانات و موقعیت دولتی است. این نگرانی همچنان ادامه دارد. بویژه امروزه به موازات گسترش فعالیتهای دولت در اداره جوامع و از سویی لزوم پاسخگویی بیشتر، نزد دولتها از اهمیت و حساسیت بیشتری برخوردار شده است. نظر به اهمیت موضوع در این مقاله به تشریح موضوع فساد سازمانی پرداخته شده است.
تعریف فساد سازمانی
فساد سازمانی واژهای است که تقریباً برای اکثریت افراد اهل مطالعه روشن و قابل درک است. با این وجود هم به لحاظ رعایت قواعد علمی و هم برای بررسی و درک دقیق تر، نیاز به تعریف مشخص تر دارد. بانک جهانی که به این مسئله پرداخته، دو تعریف عملی خلاصه و مفید داده است:
سوءاستفاده از قدرت عمومی برای بهرهگیری خصوصی
پیشنهاد دادن، دریافت، یا تقاضای هر چیز با ارزش برای تاثیرگذاری بر روی رفتار یک کارمند دولتی در فرایند انجام یک کار یا قرارداد.
فساد یک سوءاستفاده از کالاها و امکانات دولتی و مردمی توسط مامورین دولتی برای بهرهگیری شخصی است.
انواع و ابعاد فساد سازمانی
رشوه
رشوه (Bribery) آن نوع فسادی است که برای دریافت سرویس دولتی یا دستیابی به امکانات و امتیازات به کارمند دولت پول داده میشود. رشوه دادن نیز خود به گونههای مختلف انجام میگیرد؛ از جمله از طریق پورسانت و یا پرداخت زیر میزی (under-the-table payments)
اختلاس
اختلاس (Embezzlement) وقتی است که شخص ورای قانون و مقررات، با روشهای غیر قابل کنترل و لذا غیر قابل مجازات عمومی، از قدرت خود سوءاستفاده میکنند.
کلکهای اقتصادی
کلکهای اقتصادی (Fraud) روشی است غیرقانونی اما نامشهود. مثلاً وقتی مامورین و نمایندگان دولتی در یک شبکه غیرقانونی تجارت مشارکت دارند و انواع وسائل و مواد را بطور قاچاق وارد یا صادر میکنند.
باج گیری
باجگیری Extortion خود به دو نوع است:
باجگیری از پائین Extortion from below : وقتی است که نیروهای غیر دولتی مانند مافیا در روسیه و ایتالیا قادر به اعمال نفوذ بین افراد اعضاء دولت و تمام سازمانهای حکومتی از طریق تهدید ترساندن و کشتن (ترور) باشند.
باجگیری از بالا Extortion from above: وقتی است که دولت خود بزرگترین مافیا است. مثلاً وقتی حکام از بخش خصوصی باج میگیرند و یا عصاره آنها را میکند
امتیاز دادن
امتیاز دادن Favouritism : شامل امتیاز دادن به دوستان و اقوام و افراد خاص میشود؛ مثلاً خصوصی کردن یک کارخانه و دادن آن به اقوام پارتی بازی دادن پستها و مقام ها. امتیاز دادن به خانواده خود به فرزندان خواهر و برادر و اقوام و پسرخاله و… دیگر اقوام میباشد. خانم آمنولدسن مینویسد:
عوامل فساد اداری و موانع آن
مهمترین علل فساد سازمانی عبارتند از:
- تنگناهای اقتصادی حاکم بر زندگی کارکنان بخش عمومی
- ویژگیهای فرهنگی حاکم بر جامعه
- کاستیهای موجود در سیستمهای سازمانی
- ویژگیهای فردی کارکنان
- ناکارآمدی قوانین و مقررات
- به تناسب علل
راهکاری مقابه با فساد سازمانی عبارتند از:
- ترمیم حقوق و مزایای کارکنان
- اصلاح قوانین و مقررات و تدوین مقررات کارآمد
- ایجاد فضای مطلوب برای فعالیت مطبوعات و رسانه
- آشناسازی ارباب رجوع با حقوق خود و قوانین ناظر بر نهادها
- تجهیز سازمانها به سیستمهای مالی کارآمد
- ایجاد اصلاحات ساختاری جهت کاهش قدرت انحصاری افراد و واحدها
- کوچکسازی دولت
سایر روشها نیز در اولویت پایینتری قرار دارند. در صورت لزوم میتوان از راهکارهای دیگر نیز به عنوان مکمل روشهای فوق استفاده نمود.
خلاصه و جمعبندی
بررسی منابع علمی و یافتههای حاصل از مطالعات میدانی بیانگر این واقعیت است که فساد اداری ریشه در بسترهای گوناگون و متعدد دارد. از سویی آثاری که فساد سازمانی بر تمامی اجزای جامعه بر جا میگذارد نیز واقعا بسیار گستردهتر از حدی است که بتوان ابعاد آن را به درستی تعیین کزد. در واقع هرچه دانش ما از علل و پیامدهای فساد اداری بیشتر میشود، پیچیدگی مساله و نیز دشواری ارائه طریق برای کنترل آن بیشتر نمایان میشود.
در حال حاضر فساد اداری به عنوان دامی آشکار در برابر اقتاد نظامهای اداری در سراسر جهان قرار گرفته است. تمامی جوامع به مناسبیت شرایط سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، قانونی و ساختار خاصی که در آن واقع شدهاند، تا حدی در این دام گرفتارند. هر نظام اقتضای شرایط و توانمندیهای خود تلاش میکند به نوعی از این دام رهایی یابد. یا حداقل از درجه آسیبهای ناشی از آن بکاهد.
تهیه و تنظیم: پشتیبانی پارسمدیر
تئوری سازمان و مدیریت | ۳۰ بهمن ۹۹
