پرسشنامه طیف لیکرت

پرسشنامه طیف لیکرت مجموعه‌ای از گویه‌ها یا سنجه‌ها است که پاسخ‌دهنده با ملاحظه آنها و براساس یک مقیاس پنج یا هفت درجه پاسخ لازم را ارائه می‌دهد. پرسشنامه پژوهش یکی از پرکاربردترین ابزارهای گردآوری اطلاعات در روش پژوهش است که به‌طور مرسوم با طیف لیکرت طراحی می‌شود.

ابزار پرسشنامه طیف لیکرت یکی از ابزارهای پرکاربرد در تحقیقات علوم اجتماعی، مدیریت و روان‌شناسی است. این ابزار، به‌عنوان روشی مستقیم برای گردآوری داده‌ها، در بسیاری از مطالعات کمی به کار می‌رود. طراحی و تدوین پرسشنامه، به‌ویژه با استفاده از طیف‌های استاندارد، نقش مهمی در سنجش نگرش، باور و رفتار دارد.

در این مقاله، مقیاسی بررسی می‌شود که نخستین‌بار توسط رنسس لیکرت در سال ۱۹۳۲ معرفی شد. در ادامه، مهم‌ترین اصول نظری و یافته‌های پژوهشی نوین درباره ساخت این مقیاس توضیح داده می‌شود. همچنین روش‌های آماری مناسب برای تحلیل داده‌های حاصل از اجرای مقیاس لیکرت معرفی می‌گردد و در پایان، مزایا و محدودیت‌های این ابزار مورد بررسی قرار می‌گیرد.

مقیاس و پرسشنامه

از طیف لیکرت می‌توان برای ساخت پرسشنامه (Questionnaire) و مقیاس (Scale) گردآوری دیدگاه‌ها، استفاده کرد. در مطالعات علوم اجتماعی و رفتاری، اصطلاح‌های «پرسشنامه» و «مقیاس» گاه به‌جای هم به‌کار می‌روند، اما معنا و کارکرد آن‌ها متفاوت است.

پرسشنامه (Questionnaire) مجموعه‌ای از پرسش‌ها یا گویه‌هاست که برای گردآوری داده از پاسخ‌دهندگان استفاده می‌شود. پرسش‌ها می‌توانند مستقل از یکدیگر باشند و موضوعات گوناگونی را پوشش دهند.

در مقابل، مقیاس (Scale) ابزاری تخصصی‌تر است که برای سنجش یک سازه‌ی روان‌سنجی مانند نگرش، اعتماد یا رضایت طراحی می‌شود. یک مقیاس شامل چند گویه وابسته به‌هم است که با یکدیگر یک مفهوم را اندازه‌گیری می‌کنند. پاسخ‌ها به صورت عددی کدگذاری می‌شوند و معمولاً با تحلیل‌هایی مانند آلفای کرونباخ یا تحلیل عاملی بررسی می‌شوند.

پرسشنامه ابزاری گسترده برای گردآوری داده‌هاست، در حالی‌که مقیاس با هدف سنجش یک سازه خاص طراحی می‌شود.

براساس دیدگاه فلاور (۲۰۱۴)، هر مقیاس می‌تواند درون یک پرسشنامه قرار گیرد، اما هر پرسشنامه الزاماً شامل مقیاس نیست. پرسشنامه می‌تواند فقط ابزار گردآوری اطلاعات باشد، درحالی‌که مقیاس ابزاری برای سنجش دقیق یک ویژگی ذهنی یا رفتاری است.

روش ساخت پرسشنامه طیف لیکرت

شناسایی سازه‌‌ها: دقت کنید پرسشنامه یک ابزار است بنابراین باید در خدمت هدف باشد. براساس هدف تحقیق باید سازه‌های سنجش هدف اصلی را شناسایی کنید.

تعریف عملیاتی سازه‌ها (Operational definition): وقتی سازه‌ها شناسایی شدند باید تعریف مفهومی و عملیاتی شوند. تعریف عملیاتی  یعنی اندازه‌پذیر کردن مفاهیم مورد مطالعه.

برای مثال تعریف علمیاتی متغیر انگیزش (گویه‌های سنجش انگیزش) اینگونه است: حضور به موقع در محل کار، شادی و نشاط در محل کار، احساس افتخار به شغل، انجام پاره‌ای از امور در منزل و …

تبدیل تعریف عملیاتی به پرسشنامه: پس از آنکه پژوهشگر تعاریف عملیاتی هر متغیر را ارائه کرد برای سنجش هر متغیر چندین گویه بدست می‌آید. اکنون کافی است این گویه‌ها به صورت سوالی مطرح شوند بطوریکه بتوان با طیف لیکرت به آنها پاسخ داد.

به تعریف عملیاتی مثال انگیزش توجه کنید. سوالات پرسشنامه انگیزش به صورت زیر خواهد بود:

– چه میزان در محل کار به موقع حاضر می‌شوید؟ (خیلی کم تا خیلی زیاد)

– چه میزان در محل کار خود احساس شادی و نشاط دارید؟

– چقدر از اینکه در این شغل فعالیت دارید احساس افتخار می‌کنید؟

– آیا تمایل دارید پاره‌ای از امور کاری را در منزل خود انجام دهید؟

دقت کنید پرسشنامه به همین سادگی قابل طراحی است.

پس از آن از طیف لیکرت مناسب ۵ درجه، هفت درجه یا نه درجه استفاده کنید.

پس از طراحی و تدوین گویه‌ها، بهتر است آن را به صورت‏ کاملا تصادفی و نامنظم در پرسشنامه نگرش‏‌سنجی بیاوریم تا احیانا از خطاهای ادراکی‏ نظیر«خطاهای کلیشه‌‏ای»، «ارائه پاسخ‏‌های رسمی و محافظه‏‌کارانه»، «خطای‏ توزیع» (گرایش زیاد به موافقت،مخالفت،مخالفت یا حد وسط) و «القای فرضیه‌‏ها به پاسخ‏گو» اجتناب کرد.

تعداد سوالات پرسشنامه طیف لیکرت

تعیین تعداد مناسب پرسش‌ها در پرسشنامه لیکرت، یکی از پرسش‌های رایج میان پژوهشگران است. اگر تعداد پرسش‌ها بسیار کم باشد، سازه‌ها به‌درستی سنجیده نمی‌شوند و اگر زیاد باشند، موجب خستگی پاسخ‌دهنده و کاهش کیفیت داده‌ها می‌گردد.

بر پایه راهنمای کلاسیک دیولیس (۲۰۱۷)، هر سازه باید حداقل سه گویه داشته باشد تا شاخص‌های پایایی و روایی قابل تحلیل باشند. همچنین، کاستلو و ازبورن (۲۰۰۵) نیز بر وجود حداقل سه گویه معنادار برای تحلیل عاملی تأکید کرده‌اند.

در طراحی پرسشنامه لیکرت، حداقل سه پرسش برای هر سازه و مجموعاً ۱۵ تا ۳۰ پرسش در پژوهش‌های عادی توصیه می‌شود؛ در مطالعات ملی، تا ۶۰ پرسش نیز قابل‌پذیرش است، مشروط بر کنترل زمان و ساختار.

در سطح کلی، برای پژوهش‌های متوسط، پرسشنامه‌ای با ۱۵ تا ۳۰ گویه توصیه می‌شود. اما در مطالعات گسترده‌تر مانند پیمایش‌های ملی، اگر پرسشنامه به‌خوبی ساختاربندی شده باشد و زمان پاسخ‌گویی از ۲۰ دقیقه فراتر نرود، می‌توان تا ۶۰ گویه نیز طراحی کرد. به‌طور متوسط، هر گویه بین ۲۰ تا ۳۰ ثانیه زمان نیاز دارد.

اصول طراحی گویه‌های پرسشنامه طیف لیکرت

طراحی دقیق گویه‌ها، سنگ‌بنای اعتبار مقیاس لیکرت است. گویه‌هایی که به‌درستی تنظیم نشده‌اند، می‌توانند منجر به داده‌های گمراه‌کننده و تحلیل‌های نادرست شوند. در ادامه، مهم‌ترین اصول طراحی گویه‌های سنجش نگرش در مقیاس لیکرت ارائه می‌شود:

اصول محتوایی گویه‌نویسی

• از گویه‌های جهت‌دار یا سوق‌دهنده پرهیز شود تا پاسخ‌دهنده تحت تأثیر قرار نگیرد.
• پرسش‌های حساسیت‌برانگیز یا شرم‌آور حذف شوند، مگر در تحقیقات خاص و با رعایت اخلاق پژوهش.
• از طرح عبارات کلیشه‌ای، مثل ضرب‌المثل‌ها برای سنجش نگرش اجتناب شود.
• هر گویه باید فقط یک موضوع مشخص را بسنجد؛ گویه‌های چندبخشی باعث ابهام می‌شوند.
• پرسش باید ساده، کوتاه و بدون ابهام باشد. استفاده از اصطلاحات تخصصی یا زبان دشوار ممنوع است.
• به‌هیچ‌وجه از پرسش‌های دارای منفی مضاعف استفاده نکنید؛ این نوع گویه‌ها باعث سردرگمی پاسخ‌دهنده می‌شوند.
• بهتر است گزینه‌های پاسخ به‌صورت توصیفی (مثلاً کاملاً موافقم…) بیان شوند، نه فقط با اعداد ۱ تا ۵.

اصول روش‌شناختی

• پیش از استفاده نهایی، اجرای مقدماتی (پایلوت) گویه‌ها بر روی یک نمونه کوچک توصیه می‌شود.
• باید بررسی شود که آیا گویه‌ها باعث اریبی (تورش) بلی‌گویی یا نه‌گویی (acquiescence bias) می‌شوند یا نه.
• استفاده از گویه‌هایی که گرایش مثبت یا منفی را مشخص بیان می‌کنند، مطلوب‌تر از گویه‌های بی‌تفاوت است.

در گذشته، در روش ترستون، گویه‌های مناسب از طریق قضاوت داوران بیرونی انتخاب می‌شدند. اما در طیف لیکرت، از روش پایداری درونی استفاده می‌شود. به این معنا که هر گویه با مجموع پاسخ‌های سایر گویه‌ها همبسته می‌شود. گویه‌هایی که همبستگی معناداری با کل مقیاس ندارند، حذف یا بازنویسی می‌شوند. این رویکرد مبتنی بر تحلیل آماری درونی، امروزه یکی از شاخص‌های اصلی سنجش کیفیت مقیاس‌های لیکرتی به شمار می‌رود.

تحلیل سوالات معکوس در پرسشنامه طیف لیکرت

گاهی در پرسشنامه‌ها از سوالاتی استفاده می‌شود که بار معنایی منفی دارند و به آنها سوال معکوس Reverse questions گفته می‌شود. برای پاسخ‌دهی به این سوالات نیازی نیست که طیف پاسخگویی را تغییر دهید. تنها برای نمره‌گذاری به پاسخ‌ها به صورت معکوس عمل کنید.

به مثال زیر توجه کنید یک پرسش به حالت طبیعی و معکوس مطرح شده است.

در محیط کاری خود احساس آرامش دارم.

خیلی زیاد ۵         زیاد ۴                 متوسط ۳             کم۲                   خیلی کم ۱

در محیط کاری خود احساس آرامش ندارم. {این سوال معکوس است.}

خیلی زیاد ۱         زیاد ۲                 متوسط ۳             کم ۴                  خیلی کم ۵

پاسخ‌دهندگان با همان طیف به همه پرسش‌ها پاسخ می‌دهند. تنها برای وارد کردن داده‌ها به نرم‌افزار جهت تحلیل باید به صورت معکوس نمرات را وارد کنید. در این صورت نتایج حاصل از همه گویه‌های یک مقوله خاص باهم هم‌جهت و هم‌راستا شده و می‌توان به تحلیل مقوله‌های مختلف پرداخت.

دقت کنید گاهی سوالات مربوط به یک مقوله خاص همه حالت منفی دارند. برای مثال «ریسک ادراک‌شده» یا «بدبینی سازمانی» دو مقوله ذاتاً منفی هستند. روشن است تمامی گویه‌های مربوط به سنجش این مقوله‌ها نیز منفی است بنابراین نباید چنین سوالاتی را به صورت معکوس نمره‌گذاری کنید. سوالات معکوس فقط به سوالاتی گفته می‌شود که در میان سوالات مثبت قرار گرفته‌اند.

روایی و پایایی پرسشنامه طیف لیکرت

یکی از مهمترین مسائل در پرسشنامه طیف لیکرت، تعیین میزان روایی و پایایی آن است. مفهوم روایی به این سوال پاسخ می‌دهد که ابزار اندازه‌گیری تا چه حد خصیصه مورد نظر را می‌سنجد. پایایی با این امر سروکار دارد که ابزار اندازه‌گیری در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی را به دست می‌دهد.

روایی پرسشنامه

روایی (Validity) به این معناست که پرسشنامه تا چه اندازه واقعاً همان چیزی را می‌سنجد که قرار است بسنجد. اعتبار محتوایی، ساختاری و همگرا از مهم‌ترین انواع آن هستند. در مقیاس‌های لیکرت، روایی ساختاری معمولاً با تحلیل عاملی بررسی می‌شود تا مشخص شود گویه‌ها واقعاً به سازه مورد نظر وابسته‌اند.

پایایی پرسشنامه

پایایی (Reliability) به میزان ثبات و یکنواختی نتایج حاصل از اجرای پرسشنامه اشاره دارد. اگر یک ابزار سنجش در شرایط مشابه، نتایج مشابهی تولید کند، گفته می‌شود پایا است. در مقیاس‌های لیکرت، رایج‌ترین شاخص پایایی، آلفای کرونباخ است که میزان همبستگی درونی گویه‌ها را بررسی می‌کند.

روش‌های تجزیه‏ وتحلیل مقیاس لیکرت

برای بررسی روش‌‏های آمار استنباطی در مقیاس لیکرت، باید از روش‏های آمار ناپارا متریک استفاده کرد. برای مقایسه دو نمونه مستقل از آزمون یومن( u من)ویتنی استفاده‏ می‏شود.برای مقایسهء نمونه‏های وابسته(اندازه‏گیری مکرر،زوج‏های متشابه)از آرمون‏ رتبه‏های علامت‏دار ویلکاکسون استفاده می‏شود.اگر بخواهیم بدانیم که زیر جامعهء یک زیر جامعهء دو اختلاف معناداری دارند،از آزمون خی دو استفاده می‏شود.(یعنی جایی که‏ داده‏ها به صورت فراوانی،نسبت،درصد یا احتمال باشد).

گاهی هم سؤال پژوهشی لیکرت به ارتباط بین دو متغیر مربوط می‏شود که در اینجا هم باید از شاخص‌های ارتباطی مناسب استفاده کرد و در شرایطی که مقیاس اندازه‏گیری‏ هردو متغیر در سطح ترتیبی است،مناسب‏ترین روش ضریب همبستگی کندال است.البته‏ روش همبستگی رتبه‏ای اسپیر من می‏تواند جانشین مناسبی برای روش کندال است.البته‏ از روش مذکور می‏توان از ضرایب گاما و D سومو نیز استفاده کرد).

مزایا و معایب پرسشنامه طیف لیکرت‏

پرسشنامه‌های مبتنی بر طیف لیکرت به‌دلیل سادگی در طراحی و قابلیت کاربرد گسترده، یکی از رایج‌ترین ابزارهای سنجش نگرش در پژوهش‌های اجتماعی و مدیریتی هستند. با این حال، مانند هر ابزار علمی دیگر، این روش نیز دارای محدودیت‌هایی است که باید در طراحی و تحلیل نتایج مورد توجه قرار گیرد.

مزایای پرسشنامه طیف لیکرت

• طراحی آن ساده است و به داوری تخصصی نیاز ندارد.
• برای سنجش نگرش‌ها در مطالعات میدانی گسترده، بسیار مناسب است.
• قابلیت استفاده در موضوعات متنوع مانند گرایش‌های سیاسی، شغلی یا آموزشی را دارد.
• به پژوهشگر اجازه می‌دهد جنبه‌های پنهان نگرش‌ها را از طریق گویه‌های متعدد کشف کند.

معایب پرسشنامه طیف لیکرت

• این مقیاس تنها ترتیبی است و فواصل بین گزینه‌ها الزاماً برابر نیست.
• نمی‌توان فرض کرد که نمرات مساوی، نشان‌دهنده گرایش یکسان باشند.
• واکنش افراد به گویه‌های کوتاه، ممکن است سطحی یا محافظه‌کارانه باشد.
• پاسخ‌ها تحت تأثیر متغیرهای بیرونی و شرایط غیراستاندارد قرار می‌گیرند.

سخن پایانی

پرسشنامه طیف لیکرت ابزاری ساده و پرکاربرد برای سنجش نگرش‌هاست که با رعایت اصولی چون طراحی دقیق گویه‌ها، توجه به روایی و پایایی، و انتخاب متناسب با هدف پژوهش، می‌تواند داده‌هایی معتبر و قابل تحلیل فراهم کند.

هر یک از مقیاس‌های سنجش نگرش، بر یکی از ویژگی‌های کلیدی مانند تجانس، فواصل برابر، یا پایداری تمرکز دارد. هیچ مقیاسی کامل نیست؛ بنابراین انتخاب ابزار باید بر اساس هدف پژوهش انجام شود. اگر تمرکز بر سنجش نگرش‌های پایدار و تک‌بُعدی است، مقیاس لیکرت گزینه‌ای مناسب است. برای مطالعه تغییرات تدریجی یا مقایسه گروهی، مقیاس‌های دیگری مانند گاتمن، ترستون یا بوگاردوس ممکن است مناسب‌تر باشند. شناخت تفاوت این ابزارها به انتخاب دقیق‌تر کمک می‌کند.

دانلود مقاله آموزش طیف لیکرت

منبع: حبیبی، آرش. روش پژوهش پیشرفته. تهران: پارس‌مدیر.

Costello, A. B., & Osborne, J. W. (2005). Practical Assessment, Research & Evaluation, 10(7).

DeVellis, R. F. (2017). Scale Development: Theory and Applications. Sage.

Fowler, F. J. (2014). Survey Research Methods (5th ed.). Sage.

Likert, R. (1932). A technique for the measurement of attitudes. Archives of Psychology, 140, 1–۵۵.

Likert, R. (1932). A technique for the measurement of attitudes (Doctoral dissertation, Columbia University).