سیاست‌گذاری علم و فناوری
سیاست‌گذاری علم و فناوری و نوآوری یک رشته دانشگاهی و موضوعی در حوزه سیاست‌گذاری عمومی، فعالیت‌ها، تصمیم‌گیری‌ها و اقدام‌های دولتی است. در واقع خط‌مشی عمومی در برخورد با سه موضوع علم، فناوری و نوآوری را نشان می‌دهد.
شاید بتوان گفت علم، فناوری و نوآوری ارکان اصلی توسعه صنعتی و رشد اقتصادی هستند. از این منظر سیاست‌گذاری در این سه حوزه اهمیت بسیار زیادی برای پیشرفت و توسعه اقتصادی محسوب می‌شود. در اینجا پرسش کانونی نقش دولت در حوزه علم و فناوری و به زبان دیگر چگونگی ارتباط دولت با این حوزه است. نوع پاسخ به این پرسش کلیدی، در نهایت به تقسیم کشورها به دو دسته توسعه یافته و در حال توسعه منجر می‌شود.
در این راستا نخست باید پاسخ دادچرا علم و پژوهش، فناوری و نوآوری موضوعاتی سیاستی هستند. پس از آن چالش پیرامون چیستی سیاست علم، فناوری و نوآوری مطر می‌شود. در نهایت نیز چگونگی سیاست‌گذاری در این حوزه، با بحث دربارهٔ نحوه ارزیابی این سیاست‌ها ادامه می‌یابد. نظر به اهمیت موضوع در این نوشتار به تعریف و تشریح سیاست علم و فناوری پرداخته می‌شود.
تعریف سیاست‌گذاری علم و فناوری
این واژه برگردان Science, Technology and Innovation Policy است که هم یک زمینه پژوهشی و هم یک رشته تحصیلی است. دو نکته کلیدی در ترجمه این مفهوم وجود دارد. نخست اینکه واژه Policy در زبان فارسی به صورت «خط‌مشی» و «سیاست» ترجمه می‌شود. دو دیگر آنکه علم، فناوری و نوآوری در ترجمه فارسی به صورت مختصر علم و فناوری ترجمه شده است.
سیاست‌گذاری علم و فناوری مجموعه‌ای از خط مشی‌های قانونی و اجرایی که هدف آن سازماندهی و افزایش امکان استفاده از توان علمی و فناوری در جهت توسعه عمومی کشور و ارتقاء موقعیت آن در جهان است. چه از نظر سیاست‌هایی که فعالیتهای مربوط به علم و فناوری را مورد حمایت قرار می‌دهد. چه سیاست‌هایی که آن دو را به سمت اهداف دولت هدایت می‌کند.
اگر سیاست‌های توسعه و بقای هر کشور را در سه بعد دفاعی، توسعه اقتصادی و توسعه فرهنگی خلاصه نماییم، سیاست علم و فناوری زیربنایی برای هر یک از این شاخه‌ها محسوب می‌شود. این عوامل تا حدود زیادی تعیین کننده شکل آتی جوامع هستند. چرا که از طریق این دو اهرم قوی است که دولت‌ها می‌توانند از عهده خواسته‌ها و نیازهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خود برآیند.
دیر زمانی است که سیاست‌گذاران دریافته اند توسعه علم و فناوری، توسعه اقتصادی را با خود به همراه دارد. در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ سیاست‌گذاران نگاه خود را معطوف به شاخص‌های کلان اقتصادی کرده بودند تا راه توسعه ملی خود را ترسیم کنند. اما در عصر حاضر میزان موفقیت در علم و فناوری سکان دار توسعه اقتصادی است. امروزه سیاست‌های علم، فناوری و نوآوری به عنوان سیاست هایی در نظر گرفته می‌شوند که تأثیر بسزایی در رشد اقتصادی، توسعه و رفاه کشور دارند.
مدل‌های سیاست‌گذاری علم و فناوری
مدل‌های کلان فرایند سیاست‌گذاری علم و فناوری تا ابتدای هزاره سوم عبارتند از:
- فشار فناوری
- کشش بازار
- مدل پیوندی
- مدل یکپارچه
- سیستمی و شبکه‌ای
فشار فناوری نسل اول مدل‌ها است از دهه ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ حاکم بود. ویژگی‌های این نسل عبارتند از: توالی خطی ساده، تاکید بر تحقیق و توسعه، بازار مکانی برای ثمر رسیدن تحقیق و توسعه است.
نسل دو «کشش بازار» است که از دهه ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۰ را شامل می‌شود. ویژگی‌های این نسل عبارتند از: توالی خطی ساده، تاکید بر بازاریابی، بازار منشاء پیدایش ایده‌ها برای جهت‌دهی به تحقیق و توسعه است و تحقیق و توسعه نقش منفعل دارد.
نسل سه «مدل پیوندی» است که از دهه ۱۹۷۰ تا ۱۹۸۰ را شامل می‌شود. ویژگی‌های این نسل عبارتند از: توالی همراه با حلقه‌های بازخورد، ترکیب کشش و فشار، توازن میان تحقیق و توسعه و بازاریابی، تاکید اصلی برای یکپارچگی بازاریابی و تحقیق و توسعه است.
نسل چهار «کشش بازار» است که از دهه ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰ را شامل می‌شود. ویژگی‌های این نسل عبارتند از: توسعه موازی بوسیله توسعه یکپارچه، ارتباط قوی با تامین‌کنندگان، ارتباط نزدیک با مشتریان پیشرو، تاکید بر تلفیق میان تحقیق و توسعه و ساخت، همکاری‌های افقی.
نسل پنج «کشش بازار» است که از دهه ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ را شامل می‌شود. ویژگی‌های این نسل عبارتند از: توسعه موازی کاملاً یکپارچه، تمرکز روی مشتری، پیوند استراتژیک با تامین‌کنندگان مواد اولیه، پیوندهای افقی، تاکید بر انعطاف‌پذیری شرکت‌ها و سرعت توسعه.
در حال حاضر نیز تحول دیجیتال مدل‌های سیاست‌گذاری علم و فناوری را دستخوش تغییرات بسیاری کرده است.
رشته تحصیلی سیاست‌گذاری علم و فناوری
در ایران رشته تحصیلی سیاست‌گذاری علم و فناوری نخستین بار در سال ۱۳۹۵ در دانشگاه شهید بهشتی و در مقطع کارشناسی ارشد آغاز کرد. بعد از آن در سال ۱۳۹۷ دانشگاه صنعتی شریف نیز اقدام به پذیرش دانشجو برای این رشته در مقطع کارشناسی ارشد نمود.
این رشته به صورت اختصای سیاست‌گذاری علم و فناوری نامیده می‌شود و از گرایش‌های تحصیلات تکمیلی مدیریت دولتی است. در این رشته کوشش می‌شود از دستاوردهای علوم مختلف طبیعی، انسانی و اجتماعی بهره‌گیری شود. هدف تربیت پژوهشگرانی است متخصصینی تربیت شوند که ازتوانایی نظری و عملی لازم در حوزه سیاست‌گذاری علم و فناوری برخوردار باشند. رشته دانشگاهی سیاست‌گذاری علم و فناوری مجموعه‌ای هماهنگ از فعالیتهای علمی و تحقیق است.
رشته سیاست‌گذاری علم و فناوری محل تضارب حوزه‌های مختلف علمی و فنی است. بر همین اساس در ارائه منسجم آن نیازمند بهره‌گیری از اساتیدی مسلط در حوزه‌های مختلف علوم و فنون است. در کشور ما وجود چنین اساتیدی در حوزه‌های تخصصی علوم یافت می‌شوند. یک نکته مهم نبود اساتید توانمند و مسلط بر حوزه علمی سیاست‌گذاری علم و فناوری است. یعنی اساتیدی که در عین برخورداری از دانش تخصصی در یک حوزه بنیه تئوریک در سایر حیطه‌های علمی مهم این رشته را نیز داشته باشند.
نتیجه‌گیری
سیاست‌گذاری علم، فناوری و نوآوری در اصل به استفاده مؤثر از سه رکن علم، فناوری و نوآوری به عنوان عوامل رشد اقتصادی و توسعه اجتماعی در نظر گرفته می‌شود. بر همین اساس، سیاست‌های علم و فناوری فقط ناظر به برنامه‌ای برای پژوهش علمی نیست. همچنین این سیاست را نباید جدا از نیازها، آرزوها یا ساخت اجتماعی-اقتصادی یک کشور دید.
سیاست‌گذاری علم و فناوری بنا دارد آینده‌ای ممکن و مطلوب را در زمینه علم و فناوری برای یک یا چند جامعه ترسیم و راه‌ها و روش‌های رسیدن به آن آینده را مشخص کند. حال از آن‌جا که توسعه و به‌کارگیری فناوری بیشتر در مسئولیت بخش خصوصی است، وظیفه عمده‌ای که برای دولت باقی می‌ماند ایجاد محیطی مساعد برای بارور شدن فناوری است. می‌توان گفت یکی از اصلی ترین زیرساخت‌های اقتدار در دنیا بعد از مباحث جهان بینی و فرهنگی، نحوه سیاست‌گذاری علم و فناوری است.
در واقع سیاست‌گذاری علم و فناوری ابزاری بی بدیل برای رسیدن به اهداف و آرمان‌های جوامع می‌باشد. در منابع علمی، چند گونه از قلمروهای سیاستی بحث می‌شوند که با هم ارتباط نزدیکی دارند. هر کدام از این سیاست‌ها بخش خاصی از زنجیره دانش را مورد توجه قرار می‌دهند. اگرچه که مرز تعریف شده‌ای میان آنها وجود ندارد و همپوشانی میان آنها باعث می‌شود جابه جایی‌ها و تداخل‌هایی در تعریف و حوزه عمل این سیاست‌ها وجود داشته باشد.
تهیه و تنظیم: پشتیبانی پارسمدیر
مدیریت دولتی | ۰۲ اردیبهشت ۰۱
