مدل سه‌شاخگی

مدل سه‌شاخگی الگویی برای مطالعه ابعاد مختلف یک پدیده در مدیریت سازمان براساس سه محور رفتاری، ساختاری و زمینه‌ای است. این مدل یکی از مدل‌های مشهور و شناخته شده در حوزه شناسایی ابعاد مختلف یک پدیده، یک آسیب یا یک موضوع مهم در سازمان، است. میرزایی اهرنجایی معتقد است پدیده سازمان و مدیریت را می‌توان در قالب سه دسته عوامل ساختاری، رفتاری و زمینه‌ای بررسی و تجزیه و تحلیل کرد. از این مدل می‌توان به یک روش تحلیل داده‌ها و مطالعه پدیده‌های سازمانی استفاده کرد.

ابعاد مدل سه‌شاخگی اهرنجانی

عوامل ساختاری

منظور از شاخه ساختار سازمان، همه عناصر، عوامل و شرایط فیزیکی و غیرانسانی سازمان است که با نرم، قاعده و ترتیب خاصی به هم‌پیوسته و چارچوب، قالب، پوسته، بدنه و یا هیکل فیزیکی و مادی سازمان را تشکیل می‌دهند. بنابراین، تمام منابع مالی و اطلاعاتی وقتی با ترکیب خاصی در بدنه کلی سازمان جاری می‌شوند، جزء شاخه ساختاری سازمان موحسوب می‌شوند. درواقع، عوامل غیرزنده سازمان هستند.

ساختارهای سازمانی مسیرها، کانال‌ها و ظروفی هستند که فرایندها و عملیات سازمانی در آنها جاری می‌شوند. شاخه ساختاری دربرگیرند همه عناصر، عوامل و شرایط فیزیکی و غیر انسانی سازمان است که با نظم و قاعده و ترتیب خاصی بهم پیوسته و چارچوب و قالب فیزیکی و مادی سازمان را می‌سازند.

عوامل محتوایی

عوامل محتوایی دومین عامل بااهمیت در مدل سه‌شاخگی اهرنجانی است. منظور از شاخه محتوا یا رفتار سازمان، انسان و روابط انسانی در سازمان است که با هنجارهای رفتاری، ارتباطات غیررسمی و الگوهای خاصی به‌هم‌ پیوسته و محتوای اصلی سازمان را تشکیل می‌دهند که درواقع عوامل زنده سوازمان موحسوب می‌شوند.

جنبه محتوایی مطالعه رفتار انسان در محیط‌های سازمانی، ارتباط میان رفتار انسان و سازمان و خود سازمان است. عوامل را می‌توان به عنوان فصل مشترک بین علم رفتارشناسی و بهبود محیط‌های سازمانی قلمداد کرد. به عبارت دیگر، هنگامی انجام می‌شود که از اصول علمی تحلیل رفتار در ارزیابی و بهبود عملکرد حوزه‌های سازمانی استفاده می‌شود.

عوامل زمینه‌ای

نهایتاً منظور از شاخه زمینه تمام شرایط و عوامل محیطی و برون‌سازمانی است که بر سوازمان محیط بوده و سیستم‌های اصلی یا ابر سیستم‌های سازمان از قبیل مشتریان یا ارباب‌رجوع، دولت، بازار و سوایر سیستم‌های محیطی سازمان را تشکیل می‌دهد. این شاخه مهمترین و اصلی‌ترین شاخه است و نه‌تنها موجب بقا و رشود دوشاخه دیگر، بلکه به وجود آورنده دوشاخه دیگر نیز در سازمان بوده و خلاصه بقا و رشد کلی سازمان بدان وابسته است.

درواقع، شاخه زمینه در برخی موارد می‌تواند به‌عنوان متغیر مستقل و شاخه‌های ساختار و محتوا به‌عنوان متغیر واسطه مطرح گردند. با شناخت عوامل زمینه‌ای، مدل سه‌شاخگی اهرنجانی تکمیل می‌شود. به عبارت دیگر ابعاد سه‌گانه ساختاری، زمینه‌ای و محتوایی شناسایی می‌شوند و پدیده قابل ارزیابی است.

جمع‌بندی بحث مدل سه‌شاخگی

مدل سه‌شاخگی که توسط اهرنجانی ارائه گردید از مزایا و معایبی برخوردار است. یکی از مهم‌ترین مزایای این روش سادگی استفاده و سهولت درک مدل می‌باشد. همینطور چون از ابعاد واحدی برای بررسی پدیده‌ها استفاده می‌گردد، مقایسه‌پذیری آنها را ساده می‌سازد. از سوی دیگر این ساده‌سازی پدیده‌ها موجب می‌شود تا برخی ابعاد مهم و کلیدی از نظر دور بماند. به هر صورت چون این مدل بومی و ایرانی است، احساسات پژوهشگران ایرانی نیز در بکارگیری آن موثر است.

منبع: میرزایی اهرنجانی، حسن. (۱۳۷۷). تجزیه و تحلیل عوامل موثر بر وجدان کار و انضباط اجتماعی در سازمان. تهران: دانشگاه آزاد سالامی واحد قزوین.