روش تحقیق تاکسونومی
روش تحقیق تاکسونومی (Taxonomy) در علوم اجتماعی روشی برای طبقهبندی مطالعات و مقولههای مرتبط با پدیده مورد مطالعه است. در واقع تاکسونومی از علوم تجربی وام گرفته شده است که به بیان ساختار سلسلهمراتبی موجودات میپردازد.
بطور کلی آنالیز تاکسونومی عددی یک روش عالی درجه بندی، طبقه بندی و مقایسه فعالیتهای مختلف با توجه به درجه بهره مندی و برخورداری آن فعالیتها از شاخصهای مورد بررسی میباشد. از تواناییهای عمده این روش آن است که قادر است تا اینکه دو عمل را در کنار هم انجام دهد: یکی اینکه مجموعه مورد بررسی را بر اساس شاخصهای ارائه شده به زیر مجموعههای همگن تقسیم کند و دیگر آنکه عناصر و اعضاء هر زیر مجموعه همگن را درجه بندی کند.
مقاله روش تحقیق تاکسونومی
روش تحقیق تاکسونومی عددی برای نخستین بار توسط آدانسون در سال ۱۷۶۳ میلادی پیشنهاد گردید، اما مدتها به طول انجامید تا در اوایل دهه ۱۹۵۰ میلادی عدهای از ریاضی دانان لهستانی اهمیت این روش را دریافته و به بسط و گسترش این نظریه پرداختند.سپس در سال ۱۹۶۸ میلادی این روش توسط پروفسور زیگنانت هلویک از مدرسه عالی اقتصاد روکلا به عنوان وسیلهای برای طبقه بندی و تعیین درجه توسعه یافتگی بین ملل مختلف در یونسکو (سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد) مطرح گردید که تاکنون به عنوان مدل شناخته شدهای مورد استفاده قرار گرفته است
اخیرا نیز تاکسونومی را جهت تعیین اولویتها و رتبه بندی سایر فعالیتهای گسترده اقتصادی و در بخشهای گوناگون نظیر صنعت و کشاورزی به کار میبرند. این روش پژوهش همچنین به عنوان مدلی شناخته شده در برنامهریزیهای منطقهای مطرح بوده که دارای کاربردهای گسترده و متنوع میباشد.
به این روش آرایهشناسی نیز گویند و همان فرایند طبقهبندی از یکاهای قابل طبقهبندیای به نام آرایهها، یا از انواع اشیایی که متناوباً و به دنبال هم در یک سلسلهمراتب ساختاری چیده شدهاند تشکیل یافتهاست. نوعاً با زیرمجموعهها یا زِبَرمجموعههای آن (مجموعهای که این را در بر گرفتهاست) رابطه دارند و همانند رابطه پدر-فرزندی است. در یک رابطهٔ زیرمجموعهای یا زبرمجموعهای، زیرگروه یک شیء (چیز) مطابق با یک تعریف همانند زیرگروه آن محدودیت یکسانی دارند کما که بیشتر هم باشد. برای مثال، ماشین یک زیرمجموعهای از وسایل نقلیهاست؛ بنابراین هر ماشینی یک وسیله نقلیهاست، اما هر وسیله نقلیهای ماشین نیست؛ بنابراین، یک چیز برای اینکه ابتدا یک ماشین و سپس یک وسیله نقلیه باشد به یک سری از محدودیتها احتیاج دارد.
محدودیتهای روش تاکسونومی
از جمله محدودیتهای روش تحقیق تاکسونومی عددی این است که در این روش نوع اطلاعاتی که باید تعیین گردند وابستگی بسیار زیادی به هدف انجام مطالعه دارند و ضمن اینکه تعداد این اطلاعات نیز تاثیر بسزایی بر کیفیت درجه بندی میگذارد، به گونهای که هر چه تعداد این اطلاعات بیشتر باشد و یا اینکه هر چند موضوع این اطلاعات بیشتر توجیه کننده هدف باشد، درجه بندی دقیق تر و عادلانه تر خواهد بود.
از طرفی دیگر روش تحلیل تاکسونومی عددی به تمامی شاخصها با اهمیت یکسان مینگرد. این روش فاقد وزن دهی به شاخصها در درون مدل است. چنانچه تمایل داشته باشیم تا به برخی از شاخصها وزن و اهمیت بیشتری داده شود درآن صورت دادههای مربوط به آن شاخص را باید با وزن بیشتر و از ابتدای کار وارد مدل کنیم.
روش اجرایی آنالیز تاکسونومی عددی
تکنیک مورد بحث دارای چندین مرحله عملیاتی است و ازآن جائیکه در عمل کمتر با فضای یک بعدی سر و کار داریم یعنی کمتر اتفاق میافتد که طبقه بندی را بر اساس یک شاخص و یا خصوصیت واحد انجام دهیم، به ارائه فضای تاکسونومیک چند بعدی میپردازیم.
در ابتدای کار فرض میکنیم قرار است که تعداد n فعالیت مختلف را بر اساس m شاخص مورد نظر و معرفی شده، طبقه بندی و درجه بندی کنیم:
مثلاً چهار شهر را از نظر میزان برخورداری یا محرومیت از شاخصهای آموزشی، بهداشتی، اقتصادی،… رتبه بندی میکنیم که کدام یک برخوردارتر و کدام یک محروم ترند؟
مرحله اول: تشکیل ماتریس دادهها
در مرحله اول روش تحقیق تاکسونومی ماتریسی را برای هر کدام از فعالیتها با توجه به شاخصهای مورد بررسی طراحی نموده به گونهای که ابعاد ماتریس n.m بوده یعنی این ماتریس به تعداد فعالیتهای مورد بررسی سطر و به تعداد شاخص ها(m )، ستون داشته باشد. به عنوان نمونه عنصر Xn.m در این ماتریس بیانگر شاخص m ام از فعالیت n ام میباشد. بنابراین مشاهده میگردد که هر سطر این ماتریس مربوط به یک فعالیت مجزا و هر ستون نیز مربوط به یک شاخص خاص میباشد. از آن جا که هر کدام از این شاخصها میتوانند دارای واحدها و مقیاسهای متفاوت از یکدیگر باشند، لذا در راستای حذف دخالت مقیاسهای متفاوت بر نتایج کار از داخل مدل، وارد مرحله دوم روش تحلیل آنالیز تاکسونومی عددی میشویم.
مرحله دوم: تشکیل ماتریس استاندارد
در مرحله دوم روش تحقیق تاکسونومی با توجه به آن که شاخصها با واحدهای مختلف سنجیده میشوند، لذا جهت حذف اثر این واحدها و جایگزینی مقیاس واحد و همین طور حذف اثر مبداء، ابتدا میانگین و انحراف معیار ستونها (شاخص ها) را به دست آورده و سپس کمیت استاندارد Zij را محاسبه میکنیم: در گام اول میانگین ستونها را بدست میآوریم .
در گام بعدی انحراف معیار برای هر ستون از ماتریس Xij را بدست میآوریم .گام سوم آن است که عضوهای استاندارد شده ماتریس Xij جهت همسان سازی اطلاعات ساخته شده، در قالب ماتریس جدیدی به نام ماتریس استاندارد را تشکیل دهیم که از طریق فرمول زیر قابل محاسبه میباشد : ماتریس Z نیز دارای ابعاد n. m میباشد. و یک ماتریس استاندارد است .چون با تغییر متغیر، مقیاسهای مختلف شاخصها به مقیاس واحد تبدیل شده است.روشن است که از لحاظ آماری میانگین هر ستون ماتریس استاندارد شده Z برابر صفر و انحراف معیار آن مساوی یک است.
با داشتن ماتریس استاندارد Z ، قدم بعدی بدست آوردن میزان اختلاف و یا فاصله دو نقطه از نقطه دیگر ( ۱ و ۲ و ۳ و … و n ) برای هر کدام از m متغییر یا شاخص میباشد که حاصل آن تشکیل ماتریس فواصل میباشد. ( منظور از نقطه همان فعالیت مورد بررسی، در مطالعه مورد نظر میباشد ) .
مرحله سوم: تشکیل ماتریس فواصل
در مرحله سوم روش تحقیق تاکسونومی با توجه به اعداد استاندارد شده در ماتریس استانداردZ، فواصل مرکب را بین فعالیتهای مختلف n گانه، برای شاخصهای m گانه به صورت زیر به دست میآوریم.
در صورتی که فاصله فعالیتها را دو به دو به دست آوریم ،در آن صورت ماتریس فواصل مرکب به دست میآید.
چون ماتریس فواصل یک ماتریس قرینه میباشد، میتوان نتیجه گرفت این ماتریس متقارن بوده و قطر آن مساوی صفر است.ضمن اینکه ماتریسی مربع و با ابعاد n.n میباشد.عضوهای این ماتریس فاصله ترکیبی هر فعالیت را از فعالیت دیگر نشان میدهند و در هر سطر این ماتریس کمترین مقدار نشان دهنده کوتاه ترین فاصله بین آن فعالیت، با سایر فعالیتها و یا بیشترین نزدیکی میباشد.
مرحله چهارم: تعیین کوتاه ترین فواصل
در مرحله چهارم روش تحقیق تاکسونومی هر عنصر ماتریس C نشان دهنده فاصله بین هر دو فعالیت در شاخص مورد نظر است. در این ماتریس در هر سطر کوتاه ترین فاصله بین دو فعالیت را مشخص کرده و در ستون جداگانهای (مثلا ستون d ) مینویسیم.سپس، میانگین و انحراف معیار کوچکترین فواصل هر سطر یعنی همان ستون dرا محاسبه میکنیم. حال برای آنکه فعالیتهای همگن را مشخص نمائیم، فواصل حد بالا (d +) و حد پائین (d -) را طبق رابطه، محاسبه میکنیم:
d(+) = d + 2Sd
در این مرحله فعالیت هایی که حداقل فواصل آنها مابین دو حد بالا و پائین باشد، همگن بوده و در یک گروه قرار میگیرند. چنانچه حداقل اختلاف بین دو فعالیت بیشتر از حد بالا و یا کمتر از حد پائین باشد، در این صورت فعالیتهای فوق به دلیل غیر همگنی باید حذف گردند.
مرحله پنجم: رتبه بندی فعالیتهای همگن از لحاظ معیارهای مورد بررسی
اگر در در مرحله پنجم روش تحقیق تاکسونومی تمام فعالیتها در یک گروه همگن قرار نگیرند، در این صورت ماتریس دادهها را برای فعالیتهای همگن تشکیل میدهیم، سپس استاندارد نموده و در ماتریس شاخصهای استاندارد شده، برای تک تک شاخص ها، مورد ایده آل را در نظر گرفته و پس ازیافتن مقادیر ایده آل برای تک تک فعالیتها، “برخورداری مطلوب” برای هر فعالیت را محاسبه میکنیم.
انتخاب مقدار ایده آل بستگی به نوع شاخصهای مورد بررسی دارد به نحوی که چنانچه جهت شاخصهای انتخاب شده مثبت باشد یعنی اگر مقدار شاخص هر چه بیشتر باشد، برخورداری بیشتر را نشان دهد، بزرگترین عدد هر ستون را به عنوان ایده آل در نظر میگیریم و چنانچه جهت شاخص منفی باشد، عدد بزرگتر نشانه عدم برخورداری است، لذا کوچکترین مقدار را به عنوان مقدار ایده آل انتخاب میکنیم.
مرحله ششم: محاسبه درجه برخورداری فعالیتهای همگن
در در مرحله ششم روش تحقیق تاکسونومی شاخص تلفیقی به نام “درجه برخورداری” معرفی میگردد که دامنه محدودی داشته باشد و بین مقادیر صفر و یک قرار میگیرد. هرچقدر fi به صفر نزدیکتر باشد، فعالیت مورد نظر برخوردارتر و هر قدربه یک نزدیکتر باشد، نشان دهنده عدم برخورداری فعالیت مربوطه میباشد.که با توجه به این درجه برخورداری میتوان فعالیتها را با توجه به شاخصهای مورد بررسی رتبه بندی و اولویت بندی نمود.
منبع: روش تحقیق تاکسونومی و تکنیک به کارگیری آن نوشته غفور شیخی
تهیه و تنظیم: پشتیبانی پارسمدیر
روش تحقیق | ۰۷ فروردین ۹۱
