طرح پژوهش

طرح پژوهش (Research design) راهنمای کلی و نقشه راهی است که چارچوب کلی یک تحقیق علمی را برای پژوهشگران روشن می‌سازد. این طرح پژوهشی می‌تواند مبتنی بر رویکردهای کمی، کیفی یا آمیخته باشد.

پیش از هر چیز باید بین دو مفهوم زیر تفاوت قائل شوید:

طرح تحقیق گاهی به جای پروپوزال (Research proposal) بکار می‌رود. در این مفهوم، طرح تحقیق سندی است که مشخصات تحقیق، برنامه اجرایی و جزئیات فعالیت‌ها و امور مربوط به موضوع تحقیق را در بردارد. به عبارت ساده‌تر پروپوزال کلیات یک پژوهش پیشنهادی را نشان می‌دهد اما در اینجا طرح تحقیق، نقشه چگونگی انجام دادن تحقیق علمی است.

عناصر شکل دهنده طرح پژوهش

کرسول معتقد است برای ارائه یک طرح پژوهش باید رویکرد پژوهشی روشن باشد. سه نوع رویکرد پژوهشی وجود دارد:

• کمی
• کیفی
• آمیخته

برای انتخاب رویکرد پژوهشی مناسب باید به سه عنصر توجه شود:

• پیش‌فرض‌های فلسفی (Philosophical assumptions)
• استراتژی‌های پژوهش (Strategy of inquiry)
• شیوه‌های پژوهش (Methods)

انتخاب طرح پژوهش

هر یک از این عناصر در در رویکردهای کمی، کیفی و ترکیبی باهم تفاوت دارند.

۱) پیش‌فرض فلسفی

پیش‌فرض‌های فلسفی همان است که در فلسفه تحقیق از آن سخن گفتیم. فلسفه تحقیق اولین لایه از پیاز پژوهشی است و می‌تواند مبتنی بر خردگرایی، اثبات‌گرایی، تفسیرگرایی یا واقع‌گرایی باشد. البته کرسول از رویکردهای فلسفی فرااثبات‌گرایی، ساخت‌گرایی، پراگماتیک و جانبدارانه یاد کرده است.

کرسول assess the knowledge claims یعنی ارزیابی ادعاهای دانش را نخستین عنصر در تعیین چارچوب پژوهش می‌داند. به دیگر سخن این دیدگاه فلسفی پژوهشگر است که پیش از هر چیز دیگری به وی در انتخاب روش مناسب یاری می‌کند. برای نمونه رویکرد اثبات‌گرایانه برای تحقیق کمی مناسب است.

گوبا و لینکلن از پیش‌فرض‌های فلسفی با عنوان پارادایم تحقیق یاد می‌کنند. مفاهیمی مانند شناخت‌شناسی (معرفت‌شناسی) یا هستی‌شناسی نیز بوسیله دیگر پژوهشگران مطرح است که ناظر بر همان فلسفه پژوهشی است.

۲) استراتژی پژوهش

استراتژی پژوهش جهت خاصی را برای برای رویه‌های انجام پژوهش در یک طرح پژوهشی فراهم می‌سازد. استراتژی‌های پژوهشی گوناگونی وجود دارد که مهم‌ترین آنها به تفکیک رویکردهای گوناگون پژوهشی عبارتند از:

• استراتژی‌های کمی: طرح‌های آزمایشی، غیرآزمایشی (توصیفی)
• استراتژی‌های کیفی: تحلیل روایت، پدیدارشناسی، قوم‌نگاری، گراندد تئوری، مطالعه موردی
• استراتژی‌های آمیخته: متوالی، همزمان و تبدیلی

انواع استراتژی پژوهش آمیخته

استراتژی متوالی (Sequentioal): در این استراتژی پژوهشگر می‌کوشد یافته‌های یک شیوه پژوهشی را در کنار دیگر شیوه‌ها مورد اندیشه قرار داده و یافته‌ها را گسترش دهد. این نوع پژوهش با رویکرد کیفی و با هدف اکتشافی شروع می‌شود و سپس با رویکردی کمی در یک جامعه بزرگتر ادامه پیدا می‌کند.

استراتژی همزمان (Concurrent): در این استراتژی پژوهشگر برای تحلیلی فراگیر پیرامون پدیده موردمطالعه، به‌صورت همزمان داده‌های کمی و کیفی را گردآوری می‌کند. در پایان برای تفسر دستاوردها، داده‌ها و اطلاعات را یکپارچه می‌سازد. [این نوع استراتژی مشابه رویکرد مثلث‌سازی در پژوهش است.، حبیبی]

استراتژی تبدیلی (Transformative): در این استراتژی پژوهشگر از یک نگاه نظری فراگیر برای تحلیل داده‌های کیفی و کمی استفاده می‌کند. درون این نگاه نظری نوعی شیوه گرداوری اطلاعات می‌تواند وجود داشته باشد که مستلزم رویکرد متوالی یا همزمان است.

۳) شیوه‌های پژوهش

سومین عنصر اساسی در انتخاب رویکرد مناسب پژوهشی، شیوه‌های گردآوری و تحلیل داده‌ها است. پژوهشگران می‌توانند از ابزارهای گردآوری اطلاعات مانند مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه یا مطالعات کتابخانه‌ای استفاده کنند.

از یک سوی پیوستار پژوهشگران می‌توانند با ابزاری مانند پرسشنامه داده‌ها را گردآوری کنند. از سوی دیگر ممکن است در موقعیت پژوهشی حاضر شوند و با مشاهده رفتار افراد بدون پیش‌داوری و سوالات از پیش‌معین به مصاحبه بپردازند. نوع داده‌ها می‌تواند مقادیر کمی باشد یا با طیف لیکرت نمره‌گذاری شود. همینطور می‌تواند صوت مصاحبه یا فیلمی براساس مشاهده باشد.

[ابزار اندازه‌گیری و روش گردآوری داده‌ها در انتخاب رویکرد پژوهشی تاثیرگذار است. البته توجه داشته باشید گاهی این رویه معکوس است به این معنا که رویکرد پژوهشی است که ابزار را تعیین می‌کند. در نهایت بیشتر پژوهشگران داخلی در رویکرد پژوهشی آمیخته خود از استراتژی متوالی استفاده می‌کنند.، حبیبی]

خلاصه بحث طرح پژوهش

یکی از نکات اصلی مورد توجه پژوهشگران پیش از شروع پژوهش تدوین طرح پژوهش است. برای این منظور باید براساس پیش‌فرض‌های فلسفی، استراتژی تحقیق و روش‌شناسی موجود اقدام به انتخاب رویکرد تحقیق نمود. سه نوع رویکرد کمی، کیفی و ترکیبی برای انجام تحقیقات وجود دارد. این رویکردها به فلسفه پژوهشی و ادعاها پیرامون دانش بستگی دارند. همچنین از استراتژی‌های پژوهشی و روش‌شناسی متناسب برای خود برخوردار هستند. وقتی فلسفه، استراتژی و شیوه‌های پژوهشی باهم ترکیب شوند، چارچوب متفاوتی برای تحقیق فراهم می‌شود. این انتخاب به مساله تحقیق، تجارب پژوهشگر و استفاده‌کنندگان از آن نیز بستگی دارد.

نکته: این آموزش براساس کتاب کرسول نگارش شد و هر کجا اظهارنظر شخصی بود درون براکت آورده شد.

Creswell, J. W., & Creswell, J. D. (2017). Research design: Qualitative, quantitative, and mixed methods approaches. Sage publications.