مطالعه موردی

مطالعه موردی (Case Study) یک روش پژوهش علمی است که به صورت باز، ژرف و جزئی‌نگر به مطالعه یک مورد خاص می‌پردازد. در دسته‌بندی انواع روش تحقیق علمی این روش یکی از انواع تحقیق توصیفی محسوب می‌شود.

در این روش پژوهشگر به انتخاب یک مورد پرداخته و آن را از جنبه‌های مختلف بررسی می‌کند. این مورد می‌تواند یک واحد و یا سیستم با حد و مرز مشخص و متشکل از عناصر و عوامل متعدد و مرتبط به هم باشد. هدف کلی در این روش مشاهده تفصیلی ابعاد «مورد» تحت مطالعه و تفسیر مشاهده‌ها از دیدگاه کل‌گرا است. از این رو مطالعه موردی بیشتر به روش کیفی و با تأکید بر فرایندها و درک و تفسیر آن‌ها انجام می‌شود.

در پژوهش به روش موردکاوی برخلاف پژوهش آزمایشی پژوهشگر به دستکاری متغیر مستقل و مشاهده آثار آن بر متغیر وابسته نمی‌پردازد. همچنین همانند پزوهشگری که در تحقیق پیمایشی با انتخاب نمونه‌ای با حجم وسیع و معرف از جامعه درباره تعدای از متتغیر‌ها به بررسی می‌پردازد عمل نمی‌کند. بلکه به صورت منحصربه‌فرد بر یک مورد خاص تاکید می‌کند. برخی موردکاوی را یکی از رویکردهای تحقیق کیفی معرفی کرده‌اند. برخی اوقات مطالعه موردی شامل بررسی چندین مورد است که آن را مطالعه میان-موردی می­نامند. در این روش، پژوهشگر داده‌­های موردنظر را به شیوه‌های گوناگون از چندین مورد گردآوری می‌کند.

تعریف مطالعه موردی Case Study

مورد «موضوع » تحقیق است. کیس (مورد) واحد تحلیل است که درباره آن اطلاعات گردآوری می‌کنیم. مورد در طرح موردپژوهی واحدی است که در پی درک کلیت آن هستیم. واحد تحلیل می‌تواند شخص باشد که در پی ارائه ی درکی از او هستیم که با تصویر کلیت شرایط زندگی او همراه است.

بر اساس این نوع مطالعه هر واحد اجتماعی همچون یک کل به حساب می‌آید. این واحد می‌تواند یک فرد، یک سازمان، یک خانواده، یا حتی یک جامعه باشد. از این رو به نظر گودوهات روش موردی بیش از همه یک رویکرد است که بر اساس آن هر واحد اجتماعی همچون یک کل در نظر گرفته می‌شود. حال این واحد می‌تواند یک فرد، یک خانواده، یک نهاد اجتماعی یا حتی یک جامعه باشد. موریس دوورژه، در تعریف مطالعه موردی می‌نویسد:

اصطلاح مطالعه موردی معرف دو چیز است که در عمل با هم اختلاف دارند : نخست، یا موضوع بر سر تحلیل ژرف رفتار یک فرد است، چه از راه سند‌های شخصی و چه از راه مصاحبه‌های خاطرات. و این معنی اصل و دقیق مطالعه موردی است. دوم، در معنای گسترده‌تری، مطالعه موردی را به هرگونه بررسی تک نگاری که در باره یک حادثه یا تصمیم، یا درباره یک مورد خاص انجام می‌شود، اطلاق می‌کنند…

به طور کلی روش‌های موردکاوی زمانی برتری می‌یابند که پرسش‌هایی با ادوات استفهام «چگونه» یا «چرا» مطرح می‌باشند و نیز زمانی که پژوهشگر کنترلی بر رویدادها ندارد و آن‌گاه که پدیده مورد توجه متعلق به زمان معاصر و در بستر زندگی واقعی قرار داشته باشند. چنین تحقیقات موردی «تبیینی» را می‌توان با دو تحقیق دیگر، یعنی تحقیقات موردی« اکتشافی» و «توصیفی» تکمیل کرد.

اهمیت و حوزه مطالعه موردی

این روش از جهاتی بسیار حائز اهمیت است:

الف) شناخت کل واقعیت؛

تنها با استفاده از این روش می‌توان کلیک واقعیت را فهمید. روش موردی، بهترین شیوه برای پیاده کردن دیدگاه‌های کلنگر (نظریه گشتالت) و همچنین اندیشه آنانی است،  که بر پیکربندی واقعیت تکیه دارند.

ب) شناخت ابعاد نهان پدیده اجتماعی؛

موردکاوی، واقعیت را در کنه آن بررسی می‌کند،به اعماق دست می‌یابد و به مطالعات ژرفانگر می‌پردازد.

ج) دستیابی به کلیت منحصر به فرد؛

همیشه در جامعه، آینده‌ای خاص و کلیتی بی نظیر وجود دارد؛ که شناخت آن، تنها از طریق مطالعات موردی امکان پذیر است.

مراحل انجام مطالعه موردی

انجام پژوهش به کمک روش مطالعه موردی شامل چهار مرحله است :

• بیان مسئله و انتخاب مورد (واحد تحلیل)
• انجام عملیات میدانی (گردآوری داده‌ها)
• سازماندهی داده‌ها (تحلیل داده‌ها)
• تدوین گزارش

در بیان مسئله، پژوهشگر از زمینه و محیطی که مشکل در آن بروز کرده آغاز می‌کند و سپس به توصیف «موقعیت نامعین » می‌پردازد. پس‌ازآن به انتخاب «موردی» می‌پردازد که در دسترس باشد، یا این‌که آن‌چنان ویژگی‌هایی را دارا باشد که مطالعه‌ی آن ازنظر اطلاعات پژوهشی آشکارکننده باشد. برخی اوقات مطالعه موردی شامل بررسی چندین « مورد » است که آن را مطالعه‌ی «میان –موردی» می‌نامند. در این نوع مطالعه، پژوهشگر داده‌های موردنظر را به شیوه‌های گوناگون از چندین «مورد» گردآوری می‌کند.

مراحل انجام مطالعه موردی

در گام نخست باید پژوهشگر به این پرسش پاسخ دهد: درصدد است که در پایان موردکاوی، درباره‌ی چه چیزی به اطلاعات پژوهشی دست یابد؟

بر اساس پاسخ به این پرسش، به سهولت می‌توان نسبت به انتخاب «واحد» تحت بررسی تصمیم‌گیری نمود. معمولاً در این روش که به صورت کیفی انجام می‌شود، هدف اصلی آن است که مشخص کند «چرا» یا «چگونه » یک رویداد یا پدیده ظاهر می‌شود؟،

یا این‌که «چه رخ داد؟ » ،«چرا رخ داد؟» و «چگونه رخ داد؟ ». ازاین‌رو، با توجه به نوع سؤال پژوهشی می‌توان واحد تحلیل را برای مطالعه‌ی موردی مشخص کرد و « مورد » را انتخاب نمود. توجه پژوهشگر در مطالعه موردی بر یک »مورد «(واحد تحلیل) متمرکز است. اما ممکن است این واحد متشکل از رویدادهای متعدد و افراد مختلف باشد یا از فرآیندهای گوناگون تشکیل‌شده باشد.در این صورت ضروری است که از اجزای تشکیل‌دهنده‌ی «واحد تحلیل» نمونه‌گیری کرد.

جمع‌بندی

درمجموع اینکه می‌توان گفت ازنقطه‌نظر تحقیق، روش‌شناسی مطالعه موردی موقعیت کلی را به‌عنوان ترکیبی از فاکتورهای مختلف، موردبررسی قرار می‌دهد. این روش ممکن است روی توصیف فرآیند و یا زنجیره‌ای از پدیده‌ها که روی رفتار فرآیند مؤثرترند، متمرکز شود. مطالعه رفتار فرد یا گروه در موقعیت اجتماعی و مقایسه موردها، منجر به فرموله شدن یا تأیید فرضیه‌ها می‌شود. ژرفنای پژوهش موردکاوی بعضاً از روش تحقیق‌های دیگر بیشتر است.

به‌عنوان‌مثال اگر تعیین رفتارها به‌وسیله پرسشنامه انجام‌شده است، نتایج عموماً رضایت‌بخش نیست. زیرا با علامت زدن گزینه‌های محدود بلی یا خیر و یا ارقام ۱ تا ۵ یا سایر گزینه‌های لیکرت نمی‌توان تحلیل مناسبی از رفتارهای موردنظر داشت. مطالعه موردی می‌تواند خیلی بیشتر از این تحلیل سطحی که در پرسشنامه مطرح است. همچنین رفتار را تحلیل کند و دلایل و متغیرهای بیشتری را موردبحث قرار دهد.

نکته مهم در مورد روش مطالعه موردی این است که روش‌های تحقیق موجود، به‌صورت سطحی تعداد زیادی مورد را تحت بررسی قرار می‌دهند و موجب دستیابی به محدوده کوچکی از دانش می‌شوند، اما روش مطالعه موردی خصوصیات کمی از هر مورد را بررسی می‌کند و با موردهای کمتری هم سروکار دارد، ولی به محدوده وسیعی از دانش برای تحلیل سیستم‌های پیچیده دسترسی می‌یابد. توجه پژوهشگر در مطالعه موردی بر یک «مورد» متمرکز است. اما ممکن است این واحد متشکل از رویدادهای متعدد و افراد مختلف باشد و یا از فرآیندهای گوناگون تشکیل شده باشد. در اینصورت ضروری است که از اجزای تشکیل دهنده ی «واحد تحلیل» نمونه‌گیری شود.