طرح پژوهش اکتشافی

طرح پژوهش اکتشافی (Exploratory design) الگویی برای پژوهش پیرامون مساله‌ای است که پژوهش‌های پیشین در آن زمینه وجود ندارد یا اندک است. در بسیاری از مطالعات مدیریت و علوم اجتماعی می‌توان از این طرح پژوهش استفاده کرد.

چنین طرحی بیشتر برای تحقیق آمیخته مناسب است بنابراین گاهی با عنوان طرح تحقیق آمیخته اکتشافی (Exploratory mixed method) از آن یاد می‌شود. یکی از انواع تحقیقات علمی است که با هدف ارائه الگویی برای بازنمایی پدیده مورد مطالعه، استفاده می‌شود. در یک پژوهش علمی که به دنبال طراحی الگو و مدلسازی می‌باشد از این روش می‌توان استفاده کرد.

به صورت عرف در رساله دکتری مدیریت از طرح پژوهش اکتشافی استفاده می‌شود. منطق زیربنایی این طرح آن است که پیش از شناسایی متغیرها باید موضوع مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد. پرسش آغازین آن است که براساس پیشینه پژوهش چه چیزی از موضوع موردمطالعه می‌دانیم؟ اگر ادبیات پژوهش از غنای لازم برخوردار نباشد باید به مصاحبه‌های تخصصی پرداخت. جنبه اکتشافی این طرح نیز از همین نکته ناشی می‌شود. در این نوشتار کوشش شده است تا مفهوم آن برای دانشجویان و پژوهشگران روشن شود.

طرح پژوهش اکتشافی و شیوه اجرای آن

هدف از طرح پژوهش اکتشافی این است که درک بهتری از مسائل نو فراهم آید. برخی از مسائل پژوهشی بسیار تازه هستند یا خیلی تخصصی می‌باشند. در چنین شرایطی مبانی نظری، ادبیات پژوهش و پیشینه پژوهش بسیار اندک است. بنابراین ارائه چارچوب نظری بسیار دشوار است و به سادگی قابل ارائه نیست. در چنین شرایطی استفاده از روش‌های آمیخته با رویکردی اکتشافی مناسب است.

منطق زیربنایی یک تحقیق آمیخته اکتشافی آن است که یافته‌های بخش نخست (کیفی) می‌تواند به رشد و گسترش پژوهش کمک کند و راهنمای بخش دوم (کمی) باشد. بنابراین این نوع طرح را می‌توان همان استراتژی آمیخته متوالی دانست که توسط کرسول مطرح شد.

طرح اکتشافی نیز مانند طرح پژوهش تبیینی دارای رویکرد دومرحله‌ای است. از آنجا که ماهیت بسیاری از پدیده‌ها نامکشوف و بسیار پیچیده است باید با روش‌های اکتشافی به تحقیق پرداخت. در فاز نخست باید با جنبه‌ها و ابعاد نامعلوم پدیده مورد مطالعه را شناسایی کرد. این فاز با روش‌های کیفی و با ابزار مصاحبه انجام می‌شود. در فاز دوم نیز باید الگوی روابط علی میان ابعاد را شناسایی کرد. این فاز با روش‌های کمی انجام می‌شود.

طرح تحقیق آمیخته اکتشافی چیست؟

در یک دسته‌بندی تحقیقات آمیخته به سه بخش دسته‌بندی می‌شوند:

• طرح‌های تحقیق آمیخته بهم‌تنیده
• طرح‌های تحقیق آمیخته تشریحی
• طرح‌های تحقیق آمیخته اکتشافی

در طرح‌های تحقیق آمیخته اکتشافی، پژوهشگر درصدد زمینه یابی «موقعیت نامعین» می‌باشد. برای این منظور ابتدا به گردآوری داده‌های کیفی می‌پردازد. انجام این مرحله او را به توصیف جنبه‌های بی‌شماری از پدیده هدایت می‌کند. با استفاده از این شناسایی اولیه امکان صورت‌بندی فرضیه‌هایی درباره بروز پدیده مورد مطالعه فراهم می‌شود. پس از آن پژوهشگر می‌تواند از طریق گردآوری داده‌های کمی، فرضیه‌ها را مورد آزمون قرار دهد.

بنابراین در این نوع طرح‌های تحقیق آمیخته، به داده‌های کیفی اهمیت بیشتری داده می‌شود. علاوه بر آن در توالی گردآوری داده‌ها ابتدا داده‌های کیفی و سپس داده‌های کمی گردآوری می‌شوند. بالاخره پژوهشگر بر مبنای یافته‌های حاصل از داده‌های کیفی سعی بر آن دارد که داده‌های کمی راگردآوری کند تا تعمیم پذیری یافته را میسر سازد.

خلاصه و جمع‌بندی

در دو دهه گذشته علاوه بر پارادایم اثبات گرایی استفاده از پارادایم‌های دیگری مورد توجه قرار گرفته است. به طوری که در حال حاضر برای شناسایی مسائل و مشکلات سیستم‌های اجتماعی-رفتاری به طور اعم، و محیط‌های آموزشی به طور اخص، استفاده از روش‌های مبتنی بر ترکیب پارادایم‌های تحقیق از اهمیت برخوردار شده است. زیرا به رغم ماهیت پیچیده این سیستم‌ها و محیط ها، نمی توان فقط به استفاده از یک روش (کمی یا کیفی) اکتفا کرد و به شناخت کافی نسبت به موقعیت‌های معین دست یافت.

با توجه به این امر، برای پی بردن به مسایل نظام‌های آموزشی و کوشش در جهت حل آنها استفاده ترکیبی از روش‌های کمی و کیفی ضرورت یافته است. در راستای برآوردن این نیاز استفاده از طرح تحقیق آمیخته اکتشافی رایج شده است.

طرح تحقیق آمیخته اکتشافی از دو مرحله تشکیل شده است. با تحلیل داده‌های گردآوری شده از مصاحبه پژوهشگر می‌تواند مقوله‌های زیربنایی پدیده را شناسایی کند. مقوله‌ها خود می‌توانند به مقوله‌های اصلی و فرعی تقسیم شوند. برای مطالعه بیشتر مقوله و مقوله‌بندی کردن در تحقیقات کیفی را مطالعه کنید. در گام دوم باید الگوی روابط علی مقوله‌ها شناسایی شود. پژوهشگر در مرحله دوم به گردآوری داده‌های کمی می‌پردازد. در این مرحله باید ابزار گردآوری داده‌های کمی (پرسشنامه) طراحی شود. سپس به انتخاب نمونه‌ای تصادفی از میان جامعه‌ای پرداخته می‌شود. سپس با گردآوری و تحلیل داده‌ها به اعتبارسنجی مدل می‌پردازد. پس از آن پژوهشگر بر اساس نتایج به دست آمده امکان تعمیم یافته‌ها را فراهم می‌آورد.

فهرست منابع

دلاور، علی؛ کوشکی، شیرین. (۱۳۹۶). روش تحقیق آمیخته. تهران: ویرایش.

کرسول، جان. (۱۳۹۶). طرح پژوهش: رویکردهای کمی، کیفی و آمیخته. تهران: تدبیر روشن.

دانلود مقاله طرح تحقیق آمیخته اکتشافی