طرح پژوهش تبیینی

طرح پژوهش تبیینی (Explanatory design) نوعی طرح تحقیق آمیخته دو مرحله‌ای است که از داده‌های کیفی برای توصیف یا ساخت نتایج کمی اولیه استفاده می‌کند. این نوع طرح را می‌توان با طرح پژوهش اکتشافی مقایسه کرد.

استفاده از طرح تبیینی زمانی که پژوهشگر برای توصیف نتایج معنادار و یا غیرمعنادار نیازمند داده‌های باشد، مناسب است. همچنین می‌توان از این روش زمانیکه پژوهشگر بخواهد گروهی را براساس نتایج کیفی تشکیل دهد یا گروهی را بوسیله یک پژوهش کیفی پسین پیگیری کند، استفاده کرد. برای بکارگیری خصیصه‌های کمی شرکت‌کنندگان برای هدایت نمونه‌های هدفمند یک مرحله کیفی نیز قابل استفاده است.

طرح تببینی یک طرح پژوهش دو مرحله‌ای است و گردآوری و تحلیل داده‌های کمی آغاز می‌شود. پس از با مجموعه واپسین و داده‌های کیفی دنبال می‌شود. در گام دوم به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌شود که به دستاوردهای نخستین مرحله کمی متصل شده یا آن را پیگیری و دنبال کند.

انواع طرح پژوهش تبیینی

دو گونه طرح پژوهش تبیینی وجود دارد:

• الگوی تبیینی تعقیبی
• الگوی گزینشی

هر دو گونه دارای مرحله کمی اولیه متوالی با مرحله کیفی هستند. با این وجود از نظر اتصال دو مرحله با تمرکز بر روی نتایح بررسی شده دارای جزئیات بیشتر یا انتخاب شرکت‌کنندگان مناسب باهم تفاوت دارند. همچنین در تاکیدهای نسبی که بیشتر بر روی دو مرحله قرار می‌گیرد از هم متمایز می‌شوند.

انواع طرح پژوهش تبیینی (دلاور و کوشکی، ۱۳۹۶ : ۱۳۳)

الگوی تبیینی تعقیبی زمانیکه پژوهشگر برای توصیف یا بسط دستاوردهای کمی نیاز به داده کیفی داشته باشد استفاده می‌شود. در این الگو، پژوهشگر دستاوردهای کمی ویژه‌ای را شناسایی می‌کند که همانند تفاوت‌های آماری میان گروه‌ها نیازمند توضیح اضافی است. سپس داده‌های کیفی گردآوری می‌شود تا به بهترین صورت در توصیف دستاوردها کمک کند.

الگوی گزینشی زمانی استفاده می‌شود که پژوهشگر برای شناسایی نیازمند اطلاعات کمّی باشد. آنگاه به صورت هدفمند آنها را برای پیگیری مطالعات کیفی به صورت جزئی و ژرف انتخاب نماید. در این الگو تاکید بر مطالب معمولا ر دومین مرحله کیفی قرار می‌گیرد.

مزایای طرح پژوهش تبیینی

طرح تبیینی بهترین روش مستقیم در پژوهش آمیخته محسوب می‌شود. مزایای این شیوه عبارتند از:

ساختار دو مرحله‌ای که به صورت مستقیم صورت می‌گیرد سبب می‌شود پژوهشگر دو روش را به صورت متفاوت اجرا کرده و تنها یک نوع داده در طی پژوهش بدست آورد. بنابراین پژوهشگر به تنهایی قادر به انجام آن است و نیازی به گروه پژوهشی نیست.

گزارش نهایی در دو مرحله نوشته می‌شود و طی آن توصیفی روشن برای خوانندگان فراهم می‌گردد.

این شیوه برای پژوهشگران اثبات‌گرا که به روش‌های کمی علاقه‌مند هستند، جذاب است. چرا که تمرکز اصلی آن بر روش‌های کمی می‌باشد.

جمع‌بندی

طرح پژوهش تبیینی یکی از انواع طرح‌های آمیخته در مطالعات مدیریت و علوم اجتماعی است. این طرح خود انواع گوناگونی دارد و هر کدام نیز مزایای خود را به همراه دارند. با این وجود اگرچه طرح تبیینی به صورت مستقیم به هدف می‌رشد اما چالش‌هایی را نیز همراه دارد.

این طرح برای تکمیل یه دو مرحله نیاز به زمان زیادی دارد. پژوهشگران باید دریابند که مرحله کیفی (وابسته به نوع تاکید) زمان بیشتری را نسبت به مرحله کمی لازم دارد. در عوض این مرحله تعداد اندکی از مشارکت‌کنندگان را نیاز دارد. پژوهشگران باید تصمیم بگیرند که آیا از افرادی یکسانی برای هر دو گام استفاده کنند یا خیر. همچنین می‌توان از افرادی با نمونه‌های یکسان یا اینکه اعضا از گروه‌های یکسان برای هر دو مرحله انتخاب شوند.

منبع: دلاور، علی؛ کوشکی، شیرین. (۱۳۹۶). روش تحقیق آمیخته. تهران: ویرایش.