طرح پژوهش تبیینی

طرح پژوهش تبیینی (Explanatory design) یک استراتژی پژوهش آمیخته متوالی است که نتایج تحلیل کمی را با روش‌های کیفی تحلیل و در نهایت یکپارچه می‌سازد. این نوع طرح تحقیق آمیخته به صورت متوالی با رویکردی کمی-کیفی انجام می‌شود.

استفاده از طرح تبیینی زمانی که پژوهشگر برای توصیف نتایج معنادار و یا غیرمعنادار نیازمند داده‌های باشد، مناسب است. همچنین می‌توان از این روش زمانیکه پژوهشگر بخواهد گروهی را براساس نتایج کیفی تشکیل دهد یا گروهی را بوسیله یک پژوهش کیفی پسین پیگیری کند، استفاده کرد. برای بکارگیری خصیصه‌های کمی شرکت‌کنندگان برای هدایت نمونه‌های هدفمند یک مرحله کیفی نیز قابل استفاده است.

طرح تببینی یک طرح پژوهش دو مرحله‌ای است و گردآوری و تحلیل داده‌های کمی آغاز می‌شود. پس از با مجموعه واپسین و داده‌های کیفی دنبال می‌شود. در گام دوم به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌شود که به دستاوردهای نخستین مرحله کمی متصل شده یا آن را پیگیری و دنبال کند.

معرفی طرح پژوهش تبیینی

کرسول در کتاب طرح پژوهش معتقد است روش‌های تحقیق آمیخته می‌توانند همزمان یا متوالی باشند. در روش‌های متوالی، پژوهشگر می‌کوشد یافته‌های یک شیوه پژوهشی را در کنار یافته‌های دیگر شیوه‌ها، بررسی کند و گسترش دهد. طرح پژوهش متوالی خود شامل دو دسته است:

• طرح متوالی اکتشافی (کیفی-کمی)
• طرح متوالی تبیینی (کمی-کیفی)

طرح پژوهش اکتشافی نیازمند آغاز پژوهش با شیوه کیفی با رویکردی اکتشافی است. سپس از روش‌های کمی در یک نمونه بزرگتر استفاده می‌کند به‌طوری که پژوهشگر بتواند نتایج را به جامعه تعمیم دهد.

طرح متوالی تبیینی با روش‌های کمی شروع می‌شود و نخست نظریه‌ها یا مفاهیم مورد آزمون قرار می‌گیرند. سپس پژوهش با شیوه‌های کیفی به موشکافی پدیده موردبررسی براساس نمونه‌های گوناگونی از موارد، ادامه یابد.

معرفی طرح پژوهش تبیینی

براساس شکل مشخص ابتدا باید داده‌های کمی گردآوری و تحلیل شود. سپس به تحلیل کیفی دستاوردهای حاصل از تحلیل کمی پرداخته می‌شود. در این رویکرد معمولا اولویت با روش‌ها و داده‌های کمی است و روش‌های کیفی جنبه تکمیلی و تفسیری دارند. هدف این طرح، استفاده از تحلیل کیفی برای کمک به تبیین و تفسیر یافته‌های یک پژوهش کمی است. بویژه زمانی که یک پژوهش کمی به یافته‌های غیرقابل انتظاری ختم شود، این روش پیشنهاد می‌شود.

انواع طرح پژوهش تبیینی

دو گونه طرح پژوهش تبیینی وجود دارد:

• الگوی تبیینی تعقیبی
• الگوی گزینشی

هر دو گونه دارای مرحله کمی اولیه متوالی با مرحله کیفی هستند. با این وجود از نظر اتصال دو مرحله با تمرکز بر روی نتایح بررسی شده دارای جزئیات بیشتر یا انتخاب شرکت‌کنندگان مناسب باهم تفاوت دارند. همچنین در تاکیدهای نسبی که بیشتر بر روی دو مرحله قرار می‌گیرد از هم متمایز می‌شوند.

انواع طرح پژوهش تبیینی (دلاور و کوشکی، ۱۳۹۶ : ۱۳۳)

الگوی تبیینی تعقیبی زمانیکه پژوهشگر برای توصیف یا بسط دستاوردهای کمی نیاز به داده کیفی داشته باشد استفاده می‌شود. در این الگو، پژوهشگر دستاوردهای کمی ویژه‌ای را شناسایی می‌کند که همانند تفاوت‌های آماری میان گروه‌ها نیازمند توضیح اضافی است. سپس داده‌های کیفی گردآوری می‌شود تا به بهترین صورت در توصیف دستاوردها کمک کند.

الگوی گزینشی زمانی استفاده می‌شود که پژوهشگر برای شناسایی نیازمند اطلاعات کمّی باشد. آنگاه به صورت هدفمند آنها را برای پیگیری مطالعات کیفی به صورت جزئی و ژرف انتخاب نماید. در این الگو تاکید بر مطالب معمولا ر دومین مرحله کیفی قرار می‌گیرد.

مزایای طرح پژوهش تبیینی

طرح تبیینی بهترین روش مستقیم در پژوهش آمیخته محسوب می‌شود. مزایای این شیوه عبارتند از:

ساختار دو مرحله‌ای که به صورت مستقیم صورت می‌گیرد سبب می‌شود پژوهشگر دو روش را به صورت متفاوت اجرا کرده و تنها یک نوع داده در طی پژوهش بدست آورد. بنابراین پژوهشگر به تنهایی قادر به انجام آن است و نیازی به گروه پژوهشی نیست.

گزارش نهایی در دو مرحله نوشته می‌شود و طی آن توصیفی روشن برای خوانندگان فراهم می‌گردد.

این شیوه برای پژوهشگران اثبات‌گرا که به روش‌های کمی علاقه‌مند هستند، جذاب است. چرا که تمرکز اصلی آن بر روش‌های کمی می‌باشد.

جمع‌بندی

طرح پژوهش تبیینی یکی از انواع طرح‌های آمیخته در مطالعات مدیریت و علوم اجتماعی است. این طرح خود انواع گوناگونی دارد و هر کدام نیز مزایای خود را به همراه دارند. با این وجود اگرچه طرح تبیینی به صورت مستقیم به هدف می‌رشد اما چالش‌هایی را نیز همراه دارد.

این طرح برای تکمیل یه دو مرحله نیاز به زمان زیادی دارد. پژوهشگران باید دریابند که مرحله کیفی (وابسته به نوع تاکید) زمان بیشتری را نسبت به مرحله کمی لازم دارد. در عوض این مرحله تعداد اندکی از مشارکت‌کنندگان را نیاز دارد. پژوهشگران باید تصمیم بگیرند که آیا از افرادی یکسانی برای هر دو گام استفاده کنند یا خیر. همچنین می‌توان از افرادی با نمونه‌های یکسان یا اینکه اعضا از گروه‌های یکسان برای هر دو مرحله انتخاب شوند.

فهرست منابع:

حبیبی، آرش. (۱۴۰۰). روش پژوهش پیشرفته. تهران: نارون دانش.

کرسول، جان. (۱۳۹۶). طرح پژوهش: رویکردهای کمی، کیفی و آمیخته. تهران: تدبیر روشن.

دلاور، علی؛ کوشکی، شیرین. (۱۳۹۶). روش تحقیق آمیخته. تهران: ویرایش.