پیاز پژوهش

پیاز پژوهش (Research Onion) یک الگوی شش لایه است که فلسفه، رویکرد، استراتژی، انتخاب، بازه زمانی و روش گردآوری داده‌ها را مشخص می‌کند. این الگوی چندلایه، فرایندهای انجام پژوهش را نشان می‌دهد. بر اساس این مدل، یک پژوهش از لایه‌های مختلفی تشکیل می‌شود که در آن هر لایه متاثر از لایه بالاتر است.

براساس این الگو، نخستین مساله اساسی هر پژوهش فلسفه تحقیق یا پارادایم حاکم بر آن است. پس از آن باید رویکرد پژوهشی (قیاس یا استقرا) مشخص شود. لایه سوم استراتژی پژوهشی است که براساس روش‌های کمی، کیفی و آمیخته بسیار متنوع است. انتخاب پژوهش می‌تواند تک‌روش، چندروش یا آمیخته باشد. بازه زمانی نیز می‌تواند مقطعی یا طولی باشد. در پایان باید روش‌های گردآوری و تحلیل داده‌ها مشخص شود.

لایه‌های پیاز پژوهش

مدل پیاز پژوهش توسط ساندرز و همکاران (۲۰۰۹) ارائه شد. این لایه‌ها عبارتند از:

  • لایه نخست: فلسفه پژوهش
  • لایه دو: رویکرد پژوهش
  • لایه سه: استراتژی پژوهش
  • لایه چهار: انتخاب پژوهش
  • لایه پنج: بازه زمانی پژوهش
  • لایه شش: روش گردآوری و تحلیل داده‌ها
پیاز پژوهش، ساندرز و همکاران

پیاز پژوهش (ساندرز و همکاران، ۲۰۰۹)

همانگونه که در شکل نیز قابل تشخیص است، این الگو شامل شش لایه است. در لایه نخست باید فلسفه پژوهشی تعیین شود و پس از آن رویکرد پژوهش مشخص گردد. استراتژی‌های پژوهش بسیار گوناگون هستند. به تبع رویکردهای کمی، کیفی یا آمیخته می‌توان از استراتژی‌های متنوعی استفاده کرد. برخی از استراتژی‌ها در شکل آمده است. لایه چهارم مربوط به انتخاب‌های پژوهشی است و در لایه پنج بازه زمانی تعیین می‌شود. در نهایت در لایه شش روش گردآوری و تحلیل داده‌ها مشخص می‌شود.

لایه نخست: فلسفه پژوهش

نخستین لایه از پیاز پژوهش تعیین فلسفه پژوهش یا پارادایمی است که نشان‌دهنده جهان‌بینی و نوع نگاه پژوهشگر است.

فلسفه خردگرایانه (Rationalistic): این فلسفه بر پایه قدرت تفکر استوار است و فرض بنیادی این روش آن است که عقل قادر به شناخت همه پدیده‌ها می‌‌باشد. فلاسفه باستانی از افلاطون و ارسطو تا رنه دکارت پیرو این دیدگاه بوده‌اند.

فلسفه اثبات‌گرایانه (Positivism): فلسفه اثبات‌گرایانه بر پایه اصول علوم تجربی و رویکرد عینی‌گرا استوار است. یعنی فرض می‌شود واقعیت چیزی است که فرد می‌تواند به وسیله حواس خود آن را تجربه کند. این شیوه از اندیشه برای روش تحقیق کمی کاربرد بسیار زیادی دارد.

فلسفه تفسیرگرایانه (Interpretivism): این فلسفه بر پارادایم تفسیری و رویکردی ذهنی‌گرا استوار است. یعنی فرض می‌شود واقعیت عینی نیست و ذهنی بوده و به صورت اجتماعی ساخته می‌شود. این شیوه از اندیشه برای روش تحقیق کیفی کاربرد بسیار زیادی دارد.

فلسفه عمل‌گرایی (Pragmatism): در این رویکرد فلسفی از زبان و اندیشه به عنوان ابزاری برای حل مساله و پیش‌بینی استفاده می‌شود. در واقع فلسفه پراگماتیسم یا عمل‌گرایی جنبش سوم در روش پژوهش علمی است و برای تحقیق آمیخته مناسب است.

فلسفه واقع‌گرایی (Realism): واقع‌گرایی انتقادی بر رویکردی دیالکتیکی استوار است و اصول فلسفه اثبات‌گرایی را به چالش می‌کشد. براساس این رویکرد فلسفی «واقعیت» قابل مشاهده نیست. واقعیت مستقل از فهم، نظریه‌پردازی و انتزاعات انسانی است.

لایه دو: رویکرد پژوهش

براساس جهان بینی فسلفی پژوهشگر، رویکرد پژوهشی تعیین می‌شود. براین اساس دو رویکرد وجود دارد:

رویکرد قیاسی Deductive Approach : استدلال قیاسی یعنی رسیدن از کل به جزء و اساس فلسفه خردگرایانه است. رویکرد قیاسی با مطالعات ارسطو آغاز شده است. در رویکرد قیاسی، فکر از طریق معلومات کلی، مجهولات جزئی را کشف می‌کند، یعنی از کنار هم گذاشتن واقعیات پذیرفته شده و استنتاج یک نتیجه از آن حاصل می‌شود (نتیجه‌گیری از کل به جزء). در این استدلال چنانچه مقدمه‌ها درست باشند نتیجه‌ها هم الزاماً درست خواهند بود. این رویکرد، به پژوهشگر کمک می‌کند تا با استفاده از نظریه‌های موجود پدیده‌هایی را که به وقوع می‌پیوندد پیش‌بینی کند.

رویکرد استقرایی Inductive Approach : استدلال استقرایی یعنی رسیدن از جزء به کل و اساس فلسفه تجربی است. در این رویکرد فکر با استفاده از معلومات جزئی و برقراری ارتباط بین آنها حکم کلی را استنتاج می‌نماید. در این رویکرد، مشاهده‌ها بر رویدادهای مشخصی در یک طبقه صورت می‌گیرد و سپس بر اساس مشاهده حوادث یا رویدادها، استنباط در مورد تمام طبقه‌ها انجام می‌شود.

تفاوت استدلال قیاسی و استقرایی

تفاوت رویکرد قیاسی و استقرایی

لایه سه: استراتژی پژوهش

منظور از استراتژی پژوهش همان روش تحقیق است که می‌توانید از بخش انواع روش تحقیق مطالعه کنید.

انواع روش پژوهش علمی در علوم رفتاری را معمولا با توجه به دو ملاک هدف و ماهیت تقسیم بندی می‌کنند.

تحقیقات براساس هدف به دو دسته تحقیقات کاربردی و بنیادی تقسیم می‌شوند.

سرمد معتقد است پژوهش‌ها براساس نحوه گردآوری داده‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند: تحقیق توصیفی و تحقیق آزمایشی

تحقیق توصیفی یا غیر آزمایشی شامل ۵ دسته است: پیمایشی، همبستگی، پس رویدادی، اقدام پژوهی، بررسی موردی

– تحقیق آزمایشی به دو دسته تقسیم می‌شود: تحقیق تمام آزمایشی و تحقیق نیمه آزمایشی

لایه چهار: انتخاب پژوهش

منظور از انتخاب‌های پژوهشی نوع داده‌های پژوهش است که از این نظر سه انتخاب وجود دارد:

در لایۀ چهارم پژوهشگر از حیث توسل به کمی سازی رفتار پدیده مورد نظر، می‌تواند هر یک از روش‌های کمی، کیفی یا ترکیبی را اتخاذ نماید. در روش کمی، داده‌های متناسب با موضوع به صورت کمی و عددی تبدیل می‌شوند که داده‌های کمی معمولاً از طریق پرسشنامه گردآوری می‌شوند.

پرسشنامه‌ها با استفاده از طیف‌های مختلف از جمله لیکرت، بوگاردوس، ترستون و … طراحی می‌شوند. با این طیف‌ها، جملات و سوالات پژوهشگر تبدیل به اعدادی می‌شوند که پاسخگویان با انتخاب گزینه مورد نظر در واقع عددی را به پژوهشگر ارائه می‌کنند. پژوهشگر از طریق این اعداد به نتیجه‌گیری می‌پردازد. در روش کیفی، داده‌ها نه به صورت اعداد بلکه به شکل جملات، نشانه‌ها و علایم، رنگ ها، حرکات چهره و رفتار افراد و معمولاً به روش‌هایی مانند مصاحبه و مشاهده داده‌ها جمع آوری می‌شوند. این داده‌ها کمتر قابلیت تبدیل شدن به عدد را دارند. به همین علت به همان شکل که گردآوری شده اند مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرند. در روش آمیخته نیز بنا به نوع موضوع و پژوهش ممکن است از هر دو روش کیفی و کمی استفاده شود.

لایه پنج : بازه زمانی پژوهش

لایه پنجم نشان می‌دهد مطالعه پدیده مورد نظر در یک مقطع زمانی خاص انجام شده است یا در یک دوره زمانی طولانی تر (چند مقطع زمانی) انجام گرفته است. همانطور که در بحث انواع روش تحقیق مشاهده‌ای بیان شد تحقیقات می‌توانند مقطعی یا طولی باشند. اکثر مطالعات اکتشافی، توصیفی و تبینی که یک پدیده خاص را در یک بازۀ زمانی خاص مورد مطالعه قرار می‌دهند از نوع تک مقطعی‌اند. پژوهش‌هایی که داده‌های مربوط به یک پدیده را در فواصل زمانی مختلف بررسی می‌کنند نیز در این گزوه قرار دارند. مطالعات روندپژوهی، مطالعه نسلی و مطالعه پانل، از نوع پژوهش‌های چند مقطعی هستند.

روش مقطعی (Cross Sectional): بر گرد آوری داده‌ها درباره یک یا چند صفت در یک مقطع زمانی خاص دلالت دارد. برای مثال بررسی میزان علاقه دانشجویان سال اول دبیرستان به ادامه تحصیل در یک رشته خاص. بیشتر تحقیقات مدیریت در دوره کارشناسی ارشد تحقیقات پیمایشی-مقطعی هستند. روش مقطعی به منظور گردآوری داده‌ها درباره یک یا چند صفت در یک مقطع از زمان (یک روز، یک هفته، یک ماه) از طریق نمونه‌گیری از جامعه انجام می‌شود. اینگونه پژوهش به توصیف جامعه براساس یک یاچند متغیر می‌پردازد.

مطالعه طولی: در روش تحقیق طولی (Longitudinal)، داده‌ها در طول زمان گردآوری شده تا رابطه بین متغیرها در طول زمان سنجیده شود. برای مثال «سیر تحول ثبت نام دانشجویان دختر در دوره‌های تحصیلات تکمیلی» یا «بررسی تحول مهارت‌های زبان فارسی پایه اول تا پنجم ابتدائی». تحقیقات تحولی که به بررسی روندها و تحول پدیده‌ها در طول زمان می‌پردازند از این دسته هستند.

لایه شش: روش گردآوری داده‌ها

در لایه ششم نیز پژوهشگر بسته به اینکه در لایه‌های بالاتر چه رویکرد، استراتژی، و روشی را به کار گرفته باشد از شیوه‌های مختلفی برای گردآوری و تجزیه و تحلیل داده‌های پژوهش استفاده می‌کند. مصاحبه، مشاهده، پرسشنامه و … از جمله شیوه‌هایی است که برای گردآوری داده‌ها ممکن است مورد استفاده قرار گیرد. البته در برخی از پژوهش‌ها ممکن است به طور همزمان از چند شیوه برای گردآوری داده‌ها استفاده شود.

در حقیقت بنا به این مدل، فلسفه و جهان بینی پژوهشگر، پایه و اساس پژوهش را شکل می‌دهد. چرا که هر یک از مراحل بعدی پژوهش از انتخاب رویکرد پژوهش تا گردآوری و تحلیل داده بر اساس جهان بینی و نگرش پژوهشگر صورت می‌گیرد. از این رو، پژوهشگران می‌بایست در ابتدای هر کار پژوهشی، مبنای فسلفی کار و نوع نگرش و جهان بینی خود را مشخص سازند.

پیاز پژوهش ایرانی

دانایی فرد و همکاران (۱۳۸۳) نیز بر اساس مدل ساندرز و همکاران، با اندکی تغییر مدل زیر را به عنوان مدل پیاز فرایند پژوهش ارائه کرده اند.

  • مبانی فلسفی پژوهش
  • جهت‌گیری‌های پژوهش : کاربردی، بنیادی، ارزیابی و توسعه‌ای
  • رویکردهای پژوهش : قیاسی، استقرایی و ترکیبی
  • روش‌شناسی پژوهش : کیفی، کمی، آمیخته
  • روش گردآوری داده‌ها : کتابخانه‌ای، میدانی و آزمایشگاهی
  • راهبردهای پژوهش : پیمایشی، همبستگی، تجربی، تاریخی، مطالعه موردی، قوم نگاری و داده‌بنیان
  • اهداف پژوهش : توصیفی، اکتشافی، پیش‌بینی
  • ابزارهای گردآوری داده‌ها : مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه، اسناد و مدارک
پیاز پژوهش فارسی

مدل پیاز پژوهش : دانایی فرد و همکاران، ۱۳۸۳

این مدل که در واقع با تحریف مدل ساندرز ارائه شده است بسیار متناقض و پر ایراد است. دسته‌بندی‌ها و سیر مراحل طوری ارائه شده است که خواننده کاملاً سردرگم می‌شود. در این مدل سه لایه (لایه ۲ و ۵ و ۷) به آن اضافه شده است.

لایه دو، به چهار نوع اصلی پژوهش در علوم طبیعی و اجتماعی (جهت‌گیری پژوهش) اشاره دارد: پژوهش بنیادی، پژوهش کاربردی، پژوهش ارزشیابی، پژوهش توسعه‌ای. در لایۀ پنجم پژوهشگر می‌‌تواند بر حسب صبغه پژوهشی، پژوهش را از نظر مکانی به صورت آزمایشگاهی (پژوهش‌های کمی)، کتابخانه‌ای (پژوهش‌های کیفی) و میدانی انجام دهد. لایه هفتم نیز، نشان دهنده اهداف پژوهش است. بر اساس این لایه، هر کدام از این استراتژی‌ها اهداف غایی خاصی دنبال می‌کنند. استراتژی‌های کمی در پی توصیف و تبیین؛ استراتژی‌های کیفی به دنبال مکاشفه و فهم؛ و استراتژی‌های ترکیبی با توجه به نوع طرح، توصیف و تبیین، فهم و اکتشاف را همزمان دنبال می‌کند.

منبع: حبیبی، آرش. (۱۴۰۰). روش پژوهش پیشرفته. تهران: نارون دانش.

Saunders , Mark ; Lewis, Philip; Thornhill, Adrian (2009). Research methods for business students. Fifth edition. Harlow: Pearson Education