پراگماتیسم (عمل‌گرایی)

پراگماتیسم (Pragmatism) یک فلسفه تحقیق است که با اعتراف به غیرممکن بودن اثبات بعضی مسائل، آن‌ها را با توجّه به کاربردشان در زندگی انسان می‌پذیرد. در این شیوه از اندیشه فلسفی از زبان و اندیشه به عنوان ابزاری برای حل مساله و پیش‌بینی استفاده می‌شود.

انتخاب یک طرح پژوهش به ادعاهای گوناگون پیرامون دانش بستگی دارد. منظور از ادعاهای گوناگون پیرامون دانش همان فلسفه یا پارادایم‌های پژوهشی است. یکی از این پارادایم‌های پژوهشی رویکرد پراگماتیسم یا عمل‌گرایی است که با مطالعات ترکیبی بسیار سازگار است.

در هر پژوهش نخست باید چارچوب فلسفی یا پارادایم پژوهشی مشخص شود. اگر اثبات‌گرایی برای تحقیق کمی و تفسیرگرایی برای تحقیق کیفی مناسب است، پراگماتیسم شیوه اندیشه برای پژوهش آمیخته می‌باشد. نظر به آنکه بیشتر پژوهشگران در رساله دکتری مدیریت از روش‌های ترکیبی استفاده می‌کنند، آشنایی با عمل‌گرایی الزامی است.

خاستگاه و پیدایش پراگماتیسم

ریشه پراگماتیسم به واژه یونانی Pragma به معنی «عمل» برمی‌گردد. این فلسفه نخستین بار توسط ویلیام جیمز مطرح شد و اصول و مبانی آن پایه‌گذاری شد. هر چند خود جیمز اذعان دارد که این فلسفه ریشه در مطالعات چارلز سندرز پرس دارد. جیمز دیویی نیز یکی دیگر از پیشگامان این شیوه از اندیشه است.

ویلیام جیمز

ویلیام جیمز علاقه ای به مذهب و دین نداشت، اما ایمان و آرامشی که مذهب به همراه آورد را دوست داشت. به همین علت می گفت نیازی به اثبات خدا نیست، همین که انسان ها با ایمان به نتیجه ای مفید می رسند، می توانند ایمان را به عنوان حقیقت انتخاب کنند و نیازی نیست پشوانه واقعی برای اعتقاداتشان داشته باشند.

شیوه اندیشه جیمز خلاصه فلسفه عمل‌گرایی است. حقیقت به انسان بستگی دارد و هر چیزی که فایده، سودمندی و نتیجه ای برای انسان داشته باشد؛ همان حقیقت است. چیزی که «سودمند» نباشد نمی‌ تواند «حقیقت» باشد. پراگماتیست‌ها می‌گویند باید به جای ایده آل و احساسات، باید بر واقعیت ها تمرکز کرد.

جایگاه پراگماتیسم در روش پژوهش

پراگماتیسم در بازسازی نظریه و روش در علوم اجتماعی نقش بسیار کلیدی ایفا کرد. این رویکرد در نهایت به همگرایی پارادایمی، تلفیق روش‌شناسی‌ها و اجتناب از تعصب روش شناختی انجامید. آنچه لازم می‌نماید، استفاده از روش‌های چندگانه یا ترکیبی در تحقیق علوم اجتماعی است. در اینجا با یکپارچه‌سازی رویه‌های اجرایی پژوهش به تحقیق چون مهارت نه رویه مشاهده و شمارش در فرایندی مکانیکی نگاه می‌شود.

فلسفه پراگماتیسم به پیدایش جنبش روش‌شناختی سوم منتهی شد. به دیگر سخن پس از جنبش‌های اثبات‌گرایی در مطالعات کمی و برساختی-تفسیری در مطالعات کیفی رویکرد عمل‌گرایانه در پژوهش آمیخته مطرح شد.

جایگاه پراگماتیسم در روش پژوهش

سهم عمده روش شناختی پراگماتیسم آن است که زبان متعارف و خشک علوم اجتماعی را گشود. همچنین فرصتی فراهم ساخت تا پژوهشگران بدون نگرانی از مناقشه‌ها و موضع گیری‌های پارادایمی و فلسفی بر سر اینکه چه چیزی حقیقت یا چه چیزی عینی و معتبر است، به مطالعات خود ادامه دهند. در این رویکرد، این تنها نتایج هستند که به حساب می‌آیند نه گفتمانی واحد روش شناختی که فعالیت‌های پژوهشی را توجیه کند. در این پارادایم، عقلانیت الزاماً به روش واحد برتر تحقیقی تعلق ندارد، بلکه نتایج عملی در فرایند زندگی عملی اصالت دارند.

ویژگی‌های پراگماتیسم (عمل‌گرایی)

کرسول (۲۰۱۷) در تشریح پراگماتیسم به عنوان یک فلسفه یا استراتژی پژوهشی، ویژگی‌های زیر را بیان کرده است:

۱) پراگماتیسم به هیچ نوع سیستمی از فلسفه یا واقعیت متعهد نیست. بلکه به پژوهش براساس شیوه آمیخته معتقد است که در آن پژوهشگر آزادانه از روش‌های کمی و کیفی استفاده می‌کند.

۲) پژوهشگران در انتخاب روش‌های پژوهش به‌گونه‌ای که به بهترین شیوه نیازها و هدف‌های آنها را برآوره سازد، آزاد هستند.

۳) حقیقت از دوگانگی ذهن و آنچه در واقعیت وجود دارد، مستقل است. به دیگر سخن پژوهشگر باید در جهت فهم بهتر مساله پژوهشی بکوشد.

۴) پراگماتیست‌ها به جهان به عنوان موجودیتی مطلق نگاه نمی‌کنند. بنابراین بهترین روش پژوهشی وجود ندارد و پژوهشگران باید آمیزه‌ای از روش‌ها را بکار برند.

۵) از پرسشگری پیراموت واقعیت و قوانین طبیعت باید دست شست. آنها می‌توانند سوژه را تغییر دهند.

۶) همانند رویکردهای پست‌مدرن، چارچوب نظری باید بازتابی از عدالت اجتماعی و هدف‌‌های سیاسی باشد.

بنابراین پراگماتیسم در پژوهش آمیخته راه را به‌سوی شیوه‌های چندگانه و جهان‌بینی‌های گوناگون می‌گشاید. از این منظر شاید بتوان گفت شیوه اندیشه و فسلفه عمل‌گرایانه با روش‌های پژوهش آمیخته همخوانی بسیاری دارد. لذا در نخستین لایه از پیاز پژوهش و در انتخاب فلسفه پژوهش می‌توان از پارادایم پراگماتیسم (عمل‌گرایی) استفاده کرد.

خلاصه و جمع‌بندی

در این آموزش کوشیدم تا مفهوم عمل‌گرایی را هم از منظر فلسفی و هم از منظر روش‌شناختی برای پژوهشگران توجیه کنم. پراگماتیسم (عمل‌گرایی) نوعی نگاه فلسفی است که برای پژوهش‌های ترکیبی بسیار مناسب است. در این شیوه از اندیشه باید از روش‌های گوناگون برای حل مساله و فهم بهتر پدیده‌ها استفاده نمود. پژوهشگران مدیریت و علوم اجتماعی با استعانت از این رویکرد می‌توانند رساله دوره دکتری خود را انجام دهند.

منبع: حبیبی، آرش. (۱۴۰۰). روش تحقیق پیشرفته. تهران: نارون دانش.