تحقیق در عملیات نرم (SOR) روشی برای تصمیم‌گیری در دنیای واقعی است که مسائل با عدم اطمینان، معیارهای درهم‌تنیده و پیچیدگی‌های بسیار زیادی همراه هستند. تصمیم‌گیری هنر مدیران و مهم‌ترین وظیفه آنها است. در این آموزش کوشش شده است تا «پژوهش عملیاتی نرم» تشریح شود.
تعریف تحقیق در عملیات نرم
تحقیق در عملیات نرم (Soft Operational Research) رویکردی برای تصمیم‌گیری علمی متناسب با شرایط پیچیده، عدم اطمینان محیطی و دنیای پرآشوب کنونی است. بتصمیم‌گیری در دنیای واقعی با معیارهای متعدد، مرتبط و گاهاً متناقضی همراه است. روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره برای کمک به مدیران در حل این مسائل ابداع شدند.
برخی از مهم‌ترین روش‌های پژوهش عملیاتی نرم عبارتند از:
- تحلیل استواری
- استراتژی مذاکره و بازتاب مفاهمه
- مدلسازی ساختاری-تفسیری (ISM)
- نگاشت شناختی
- روش تحلیل و توسعه گزینه‌های استراتژیک (SODA)
این رویکرد گاهی روش‌شناسی سیستم‌های نرم Soft System Methodology (SSM) شناخته می‌شوند. روش‌ها و روش‌شناسی‌های جدیدی برای رویارویی با مسائل آشفته یا مسائلی که بسیار پیچیده و ساختارنایافته هستند و حل آنها بسیار دشوار و یا غیرقابل ممکن است، توسعه پیدا کرده است.
تاریخچه تحقیق در عملیات نرم
تحقیق در عملیات ابتدا به‌عنوان ابزاری علمی برای تصمیم‌گیری در شرایط پیچیده پدید آمد و سپس از حوزه نظامی به صنعت و مدیریت گسترش یافت. تاریحچه پیدایش این روش‌ها و نقاط عطف آن عبارتند از:
جنگ جهانی دوم (۱۹۴۱): نخستین کاربرد سازمان‌یافته پژوهش عملیاتی در انگلستان، برای بهینه‌سازی استفاده از منابع نظامی و طراحی تدابیر دفاعی.
اواسط دهه‌ی ۱۹۴۰: شکل‌گیری روش‌های کمی و ساختارمند پژوهش عملیاتی برای مدلسازی و حل مسائل نظامی.
پایان جنگ جهانی دوم: انتقال تجربیات موفق نظامی به صنایع و سازمان‌های اقتصادی.
۱۹۴۷: ابداع روش سیمپلکس توسط جورج دانتزیگ، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای این حوزه.
اوایل دهه‌ی ۱۹۵۰: گسترش OR در صنایع آمریکا با هدف کاهش ضایعات و افزایش بهره‌وری؛ ایجاد واحدهای تخصصی پژوهش عملیاتی سازمان‌ها.
پس از دهه‌ی ۱۹۵۰: ظهور پژوهش عملیاتی نرم در واکنش به محدودیت روش‌های سخت، برای تحلیل مسائل انسانی، سازمانی و غیرقابل کمی‌سازی.
البته برخی از روش‌های متعارف پژوهش عملیاتی مانند برنامه‌ریزی پویا، نظریه صف و نظریه موجودی‌ها تا قبل از سال ۱۹۵۰ تا حدودی گسترش پیدا کرده بود.
تحقیق در عملیات نرم و سخت
تحقیق در عملیات به مجموعه ی از روش‌های علمی و فنونی گفته می‌شود که جهت شناخت مسایل درون سیستم به کار می‌روند و درصدد جواب بهینه برای مسئله هستند.
ساختار تحقیق در عملیات نرم
ویژگی‌های تحقیق در عملیات
- بیشترین تمرکز OR بر روی تصمیم‌گیری برای مدیران است
- در OR از روش‌های علمی استفاده می‌شود.
- در OR مسایل و تصمیمات با نگاه سیستمی بررسی می‌شوند.
- OR یک دانش بین رشته‌ای است یعنی در رشته‌های مختلفی مورد بررسی قرار میگیرد.
- – کامپوتر نقش بسیار مهمی در دانش OR دارد.
کاربرد تحقیق در عملیات
- ارزیابی بهره‌وری، کارایی و اثربخشی
- برنامه‌ریزی زمانی
- تخصیص بهینه نیروهای کاری به مشاغل
- بودجه‌ریزی بهینه با هدف استفاده موثر از هزینه‌ها
- مدیریت جریان مواد و کالا در زنجیره تامین
- زمان‌بندی( کارکنان -مراحل تولید-مدیریت پروژه-انتقال داده‌ها در شبکه‌ها -رویدادهای ورزشی و پوشش تلویزیونی)
مقایسه تحقیق در عملیات نرم و سخت
تحقیق در عملیات سخت
مسئله یا واقعیت، آن چنان که هست، مدل سازی شود و جواب بهینه و یا در شکل محافظه کارانه آن جواب رضایت بخش برای آن محاسبه شود و مدل ساز با کشف روابط آن می‌تواند مسئله را به صورت یک مدل ریاضی صورت بندی کند .
وﯾﮋﮔﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﺨﺖ
- ذﯾﻨﻔﻌﺎن ﻣﺤﺪود
- دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎی ذﯾﻨﻔﻌﺎن ﻣﺸﺎبه
- ﻣﻨﺎﻓﻊ واﺿﺢ و ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ
- ﻋﻮاﻣﻞ اﺛﺮﮔﺬار ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ
- ﻋﺪم ﻗﻄﻌﯿﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﯾﺎ اﻧﺪک اﺳﺖ
ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﺨﺖ
- اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت رﯾﺎﺿﯽ ﺑـﺮای ﺑﺮرﺳـﯽ ﻧﺘـﺎﯾﺞ و ارزﯾـﺎﺑﯽ ﮔﺰﯾﻨـﻪ ﻫـﺎی ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ
- ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎی ﻣﺸﺨﺼﯽ ﺑﺮای ﺗﺤﻘﻖ اﻫﺪاف
- ﻫﺪف ﻏﺎﻟﺐ ﺟﺴﺘﺠﻮیﺟﻮاب ﺑﻬﯿﻨه
- ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﻔﺎف
تحقیق در عملیات نرم
با این استدلال که ذی‌نفعان ( کارکنان، مدیران، شرکاء، مشتریان و به طور کلی انسانها ) جزئی جدایی ناپذیر از مسئله می‌باشند و درصدد حل مسئله است .که به مسائل بد تعریف، آشفته و غیر ساختارمند ساخت لازم را مبتنی بر برداشت‌های متفاوت افراد تدوین می‌کند .
وﯾﮋﮔﯽهای ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﺮم عبارتند از:
- ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻣﺴﺌﻠﻪ درﻫﻢ ﺗﻨﯿﺪه و آشفته
- ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﻣﺮزﺑﻨﺪی ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ نامشخص
- ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺿﻌﯿﻒ از اﺟﺰای ﻣﺴﺌﻠﻪ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ آن ﻫﺎ
- ﻋﺪم اﺳﺘﻘﻼل ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ از اﻓﺮاد
- ﻋﺪم توافق در مورد اهداف و ﯾﺎ اقدامات و در عین حال وجود ارزش ها و منافع مشترک برای همکاری
- ﺳﻮال اﺻﻠﯽ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺣﻮل ﭼﯿﺴﺘﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ
به عبارتی می‌توان گفت پژوهش عملیاتی نرم مجموعه روش شناسی ساختاردهی به مسئله می‌باشد. روش شناسی سیستم‌های نرم (SSM) یکی از مهم‌ترین رویکردها در این زمینه است. نگاشت شناختی (CM)، تحلیل و توسعه گزینه استراتژیک (SODA)، رویکرد گزینه استراتژیک (SCA) و تحلیل استواری (RA) از دیگر روش‌ها هستند.
سخن پایانی
تحقیق در عملیات را می‌توان علمی میان‌رشته‌ای دانست که از تلفیق تفکر نظام‌مند، مدلسازی ریاضی و تحلیل منطقی پدید آمده است. این علم در ابتدا برای حل مسائل نظامی و تخصیص بهینه منابع در جنگ جهانی دوم شکل گرفت، اما به‌سرعت کاربرد آن در صنایع، مدیریت و سیاست‌گذاری گسترش یافت. با گذر زمان، پژوهشگران دریافتند که همه مسائل واقعی را نمی‌توان با مدل‌های کمی و دقیق توضیح داد؛ از همین‌جا پژوهش عملیاتی نرم متولد شد تا ابعاد انسانی، اجتماعی و کیفی تصمیم‌گیری را نیز در بر گیرد. امروزه پژوهش عملیاتی مجموعه‌ای از رویکردهای سخت و نرم است که در کنار هم به مدیران کمک می‌کنند تا تصمیم‌هایی آگاهانه، کارآمد و متوازن میان منطق و واقعیت انسانی اتخاذ کنند.
منبع: کتاب تحقیق در عملیات نرم نوشته عادل آذر، فصل نخست.
نگارنده: پشتیبانی پارسمدیر | 
