سازمان مردم نهاد (سمن)
سازمان مردم نهاد (سمن) سازمانی است که بهطور مستقیم بخشی از ساختار دولت نیست، اما نقش واسطه مهمی بین افراد جامعه و حاکمیت ایفا میکند. این سازمانها گاهی به عنوان سازمان عمومی غیردولتی نیز نامیده میشوند و در حال گسترش هستند.
سازمان مردمنهاد برگردان پارسی Non governmental Organization یا به اختصار NGO است. بسیاری از سازمانهای مردمنهاد، غیرانتفاعی و مستقل از دولت هستند. بودجه این سازمانها از راه کمکهای مردمی و در مواردی نیز با کمک سازمانهای دولتی، دولت یا ترکیبی از این روشها و در قالب پروژههای مشترک تأمین میشود.
بعضی از سازمانهای مردمنهاد نیمهمستقل (QUANGOs) وظایف و کارهای دولتی را نیز انجام میدهند. برخی از این سازمانها هیچ علاقهای به سیاست ندارند. این در حالی است که برخی از آنها بهمنظور تأمین منافع اعضای خود صرفاً به لابیگری در دولت میپردازند. از آنجا که اصطلاح «سازمان مردمنهاد» بسیار کلی است، بسیاری از این سازمانها ترجیح میدهند از اصطلاح سازمان داوطلبانهٔ خصوصی (PVO) یا سازمان توسعهٔ خصوصی (PDO) استفاده کنند. در این مقاله با این سازمانها بیشتر آشنا خواهیم شد.
تاریخچه سازمان مردم نهاد (سمن)
انجمنهای داوطلبانه شهروندان در سراسر تاریخ وجود داشتهاند. با این وجود سازمانهای غیردولتی اغلب به همان منوال که امروزه، به ویژه در سطح بینالملل دیده میشوند، در دو قرن اخیر توسعه یافتهاند. یکی از اولین سازمانهای این چنینی، صلیب سرخ جهانی است که در سال ۱۸۶۳ تأسیس شد.
عبارت «سازمانهای غیردولتی» با تأسیس سازمان ملل متحد در سال ۱۹۴۵ که محتوای آن در ماده ۷۱ از فصل ۱۰ منشور سازمان ملل آمدهاست، به وجود آمد.
برای آگاهی از نقش شورایی سازمانهایی که نه دولت هستند و نه کشورهای عضو سازمان به وضعیت شورایی مراجعه کنید. اولین تعریفی که از «سازمانهای غیردولتی بینالمللی»(INGO) ارائه شدهاست مربوط میشود به قطعنامه ۲۸۸ (۱۰) ECOSOC به تاریخ ۲۷ فوریه، ۱۹۵۰: که در آن اینچنین آمدهاست «هر گونه سازمان بینالمللی که از طریق پیمان و معاهده بینالمللی ایجاد نشدهاست».
نقش اساسی سازمانهای غیردولتی و دیگر «گروههای اصلی» در توسعه پایدار در ماده ۲۷ دستور کار ۲۱ به رسمیت شناخته شد. این منجر به توافقات جدید و بازبینی شده برای روابط شورایی بین سازمان ملل و سازمانهای مردمنهاد گردید.
فرایند جهانیسازی در قرن بیستم موجب اهمیت یافتن سازمانهای مردمنهاد شد. امکان حل خیلی از مشکلات داخلی یک کشور وجود نداشت. معاهدات بینالمللی و سازمانهای بینالمللی از قبیل سازمان تجارت جهانی بیش از حد بر منافع مؤسسات مالی بزرگ متمرکز بودند. در اقدامی برای متعادل کردن این روند، سازمانهای غیردولتی با تأکید بر مسائل بشردوستانه، کمک به توسعه و توسعه پایدار تأسیس شدند که نمونه بارز آن مجمع اجتماعی جهان است که هر ساله در ماه ژانویه در داووس برگزار میشود و رقیب مجمع اقتصادی جهان محسوب میشود. پنجمین اجلاس اجتماعی جهان در پورتو آلگر برزیل برگزار شد و نمایندگان بیش از ۱۰۰۰ سازمان غیردولتی در آن شرکت کردند.
مراحل تکامل و شکلگیری سازمانهای مردمنهاد
سه مرحله یا دوران تکامل سازمانهای غیردولتی توسط کورتون سال ۱۹۹۰ در نوشتهای زیر عنوان «سه دوره شکلگیری فعالیتهای داوطلبانه» شناسایی شدهاست.
در مرحله اول، نوع خاصی از سازمان مردمنهاد شکل میگیرد که بر امدادرسانی و رفاه متمرکز بود و مستقیماً به افراد ذینفع خدمات امدادی ارائه میکرد. توزیع غذا، تأمین پناهگاه و ارائه خدمات بهداشتی نمونههایی از خدمات این قبیل سازمانهای مردمنهاد بود. در واقع سازمان مردمنهاد در این مرحله نیازهای روز افراد را تشخیص میدادند و به برآورده ساختن آنها میپرداختند.
در مرحله دوم از تکامل، سازمانهای مردمنهاد از لحاظ وسعت و اندازه کوچکتر شده و به مجموعههای مستقل و خودکفایی محلی تبدیل شدند. سازمانهای مردمنهاد در این مرحله از تکامل، امکانات جوامع محلی را گسترش دادند تا بتوانند با «اقدامات محلی مستقل» نیازهای آنها را برآورده سازند.
کورتن مرحله سوم از تکامل و شکلگیری سازمانهای مردمنهاد را «توسعه نظامهای پایدار» میخواند. در این مرحله، سازمانهای مردمنهاد میکوشند تغییراتی را در سیاستها و مؤسسات در سطح داخلی، ملی و بینالمللی به وجود آورند؛ آنها از نقش سابق خود که تأمین و ارائه خدمات عملیاتی بود، فاصله گرفته و نقش کاتالیزوری به عهده گرفتند. بهتدریج این سازمان از «سازمان مردمنهاد امدادرسان» به «سازمان مردمنهاد توسعه و آبادانی» تغییر ماهیت داد.
هدفهای سازمان مردم نهاد
سازمانهای مردمنهاد برای رسیدن به اهداف گوناگونی فعالیت میکنند و معمولاً در جهت پیشبرد اهداف سیاسی یا اجتماعی اعضا در حرکت هستند. تعداد این قبیل سازمانها بسیار زیاد است و اهداف آنها طیف وسیعی از موقعیتهای سیاسی و فلسفی را در بر میگیرد. برای نمونه میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- بهبود وضعیت محیط زیست و گردشگری در کشور
- کمکهای درمانی به بیماران خاص در حوزه سلامت
- تشویق گروهها و مردم به رعایت حقوق بشر و حقوق جانوران در جامعه
- بالا بردن سطح رفاه قشرهای محروم و آسیبپذیر اجتماع
- مطرح ساختن برنامه مشترک و آگاهیرسانی به طبقات مختلف جامعه
- حمایت از بیماران مبتلا به اعتیاد در حوزه آسیبهای اجتماعی در کشور
روشها و شیوههای مورد استفاده سازمانهای مردمنهاد با یکدیگر متفاوت است. به عنوان مثال، سازمان مردمنهادی مانند آکسفام در زمینه فقرزدایی فعالیت میکند و تسهیلات و مهارتهای مورد نیاز افراد فقیر را در اختیار آنها قرار میدهد تا بتوانند به غذا و آب آشامیدنی سالم دست یابند.
سازمانهای مردمنهاد برای رسیدن به اهداف مورد نظر خود نیاز به برقراری روابط سالم و پایاپای با دیگران دارند تا بتوانند صدای خود را به دیگران برسانند.
موسسات و انجمنهای خیریه از روابط عمومی پیچیدهای برای جمعآوری اعانه استفاده میکنند و در واقع آنها شیوههای نفوذ و لابیگری معمول در دولت را به کار میبندند. گروههای بزرگ و محبوب نیز به اعتبار تأثیری که بر جامعه میگذارند و میزان نتایج سیاسی که میتوانند حاصل کنند، از اهمیت سیاسی برخوردار هستند. در مواقع ضروری نیز سازمانهای مردمنهاد در صدد بسیج حمایت مردمی بر میآیند.
ویژگیهای سازمان مردم نهاد
آگاهی رو به رشدی در خصوص اهمیت روشهای مدیریتی در موفقیت پروژههای سازمانهای مردمنهاد در حال شکلگیری است.
بهطور کلی، سازمانهای مردمنهاد خصوصی یک جامعه بهخصوص یا محیط زیست را در کانون توجه خود قرار میدهند. آنها به موضوعات مختلفی از قبیل مذهب؛ کمکهای فوری و اقدامات بشردوستانه میپردازند. این سازمانها حمایت مردمی و کمکهای داوطلبانه را جمعآوری میکنند؛ آنها همچنین روابط قوی و مستحکمی با گروههای اجتماعی کشورهای در حال توسعه دارند و در مناطقی که امکان ارسال کمکهای دولتی وجود ندارد، وارد عمل میشوند. سازمانهای مردمنهاد به عنوان بخشی از مجموعه روابط بینالملل پذیرفته شدهاند. سازمانهای غیردولتی از یک سو بر سیاست گذاریهای ملی و چندجانبه تأثیر میگذارند و از سوی دیگر بهطور فزایندهای مستقیماً در فعالیتهای محلی حضور دارند.
همهٔ مردمی که برای سازمانهای مردمنهاد کار میکنند داوطلب نیستند. معمولاً حقوقی که اعضای نیروهای حقوقبگیرِ سازمانهای مردمنهاد میگیرند کمتر از حقوقی است که در سازمانهای تجاری در بخش خصوصی پرداخت میشود. کارکنان سازمانهای غیردولتی بسیار زیاد به اهداف و اصول سازمان پایبند هستند.
دلیل داوطلب شدن افراد متفاوت است و از کار داوطلبانه تا برخورداری از مزایای مستقلی از آن جمله میتوان به دستیابی به مهارت و تجربیات دیگران اشاره کرد.
بخش اعظمی از بودجه سازمانهای مردمنهاد از محل حق عضویت در سازمان، فروش محصولات تجاری (کالا) و خدمات، کمکهای مالی اعطا شده توسط مؤسسات بینالمللی یا دولتها و کمکهای مردمی تأمین میشود.
قوانین و مقررات سازمانهای مردمنهاد
بر اساس قوانین بینالمللی سازمانهای مردمنهاد مانند دولتها اشخاص حقوقی نیستند. البته صلیب سرخ جهانی مستثنای از این قاعدهاست و به موجب قوانین بینالمللی شخص حقوقی تلقی میشود؛ چرا که این سازمان بر اساس کنوانسیون ژنو تشکیل شدهاست.
منتقدان زیادی چنین اظهار نظر کردهاند که هر چند سازمانهای مردمنهاد قصد و نیت خوبی داشتهاند، اما نتایجی که آنها به دست میدهند مخرب و ضد حکومتی است. آنها در مقام انتقاد میگویند امپریالیسم و سازمانهای مردمنهاد ارتباط وثیق و نزدیکی با یکدیگر دارند.
در ایران آییننامهٔ تأسیس و فعالیت سازمانهای غیردولتی مورخهٔ ۱۳۸۴/۳/۲۹و به استناد اصل ۱۳۸ قانون اساسی تصویب و اجرایی شد. نهایتاً هیئت وزیران به استناد اصل یکصد و سی و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آخرین ویرایش آییننامه جدید تشکلهای مردم نهاد را تصویب کرد. در اصلاحات این آییننامه نهادهای عمومی غیردولتی، اتاقها و تشکلهای اقتصادی، تعاونیها، سازمانهای صنفی و حرفهای، احزاب و تشکلهای سیاسی، کانونها و سازمانهای دانشجویی و دانش آموزی، سازمانهای کارگری و کارفرمایی فعال در دانشگاهها، مدارس و کارخانجات، انجمنهای علمی، مؤسسات فرهنگی، هنری و ادبی، هیئتهای مذهبی، باشگاههای ورزشی، مراکز ترک اعتیاد، مؤسسات تجاری و انتفاعی و موسسات موضوع بندهای (۱ تا ۱۲) ماده (۲۶) قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت، از مصادیق تشکلهای مردمنهاد و شمول این آییننامه خارج شدهاند.
جمعبندی
در مجموع در میان منابع مختلف ادبی، یک نگاه کلی مثبت نسبت به سازمانهای مردمنهاد وجود دارد. اما چند شکایت مستقیم نیز مطرح شدهاست که مشکلات عملیاتی، تضاد و ناهمگونیها، سوء استفاده از بودجه (برخی موارد بسیار فوقالعاده)، و غیره را هدف انتقاد خود قرار دادهاند. برای ارزیابی این تشکیلات میتوانید از پرسشنامه سازمان مردمنهاد بهره بگیرید.
در بسیاری از کشورهای در حال توسعه که اقتصاد ناکارآمدی دارند، وارد شدن در حوزه صنعت کمکرسانی سودآورترین کار برای جوانانی است که از دانشگاه فارغالتحصیل شدهاند. از آنجا که سازمانهای مردمنهاد خدمات خود (از قبیل آموزش) را به صورت رایگان یا به نرخ یارانهای به عموم ارائه میکنند، بخش خصوصی قادر به رشد و تکامل نیست و توان رقابت مؤثر و کارآمد و پایدار را ندارد. موارد دیگری نیز در ارتباط با سازمانهای مردمنهاد وجود دارد که منشأ نگرانی است. عضوگیری سازمانهای غیردولتی (از طریق قوای سیاسی یا سایر قوا) از جمله مشکلات این نهادها است.
انحراف از مسیر و اهداف اولیه و تغییر خدمات اصلی یکی دیگر از مشکلات سازمان مردم نهاد است. برای رفع این مشکلات باید بر شفافیت، پاسخگویی و حرکت بر اساس اصول بانیان پیشرو در دستور کار قرار گیرد. در نهایت یک مشکل دیگر تنظیم راهبردها این سازمانها بهجای آنکه برمبنای تعاریفی باشد که خودشان مقرر میکنند برمبنای کمک مالی اعطاشده به آنها است.
تئوری سازمان و مدیریت , صنایع و شرکتها | ۲۶ خرداد ۰۱