مدل‌های پایداری

مدل‌های پایداری اشاره به چارچوبی عملیاتی از عوامل و شاخص‌های مبتنی بر توسعه پایدار دارند که توسط کسب‌وکارها و مدیران قابل بکارگیری هستند. پایداری و توسعه پایدار به پارادایم مسلط هزاره سوم مبدل شده است و نسل پنجم جامعه بر محور آن استوار است.

اکنون به هر یک از فعالیت‌ها و مفاهیم مدیریتی پسوند پایدار یا سبز اضافه شده است. زنجیره تامین پایدار، بانکداری پایدار، بازاریابی پایدار، گردشگری پایدار و موارد بسیار دیگر شاهد این ادعا است. اما براستی دستیابی به مفهوم پایداری چگونه میسر است؟ چه راهکارهای علمی و عملیاتی در این زمینه وجود دارد؟ در پاسخ به این پرسش‌های کلیدی مدل‌های متعددی ارائه شده است که می‌تواند دستیابی به اهداف توسعه پایدار را میسر سازد. مهدیه نگارستانی اینجاست تا شما را با انواع مدل‌های پایداری آشنا نماید. 

انواع مدل‌های پایداری

راه‌های متعددی برای نشان دادن مفهوم پایداری در قالب یک مدل وجوددارد که این مطلب نشان می‌دهد. پایداری، مفهومی بسیار پیچیده است و برای درک ابعاد آن نیاز به شیوه ای جدید از تفکر می‌باشد. اصلی ترین مدل های مطرح شده در زمینه پایداری به شرح ذیل می‌باشند:

• مدل سه‌ستونی
• مدل سه‌دایره
• مدل منشوری
• مدل دایره‌های تودرتو
• مدل تخم‌مرغی

انواع مدل‌های پایداری

مدل سه ستونی (سه دایره یا خط پایین سه گانه)

مسلماً شناخته شده ترین و رایج ترین مدل پایداری «مدل سه ستونی» است. این مدل قبلاً به صورت ستون، دایره های همپوشانی یا مثلث نشان داده شده است. نام «ستون» بین نسخه های مختلف مدل تغییر می‌کند و شامل سرمایه اقتصادی، سرمایه اجتماعی، سرمایه طبیعی(منابع زیست محیطی) بر محور رشد اقتصادی، پیشرفت اجتماعی و حفاظت از محیط زیست می‌شود. «مدل سه ستونی» سه بعد «منابع زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی» را درنظرگرفته و آن‌ها را به‌عنوان سه الزام برای توسعه پایدار معرفی می‌کند. در این مدل، توسعه پایدار زمانی حاصل می‌شود که هر سه رکن به صورت هماهنگ عمل کنند. دو نقد اساسی به این مدل وجود دارد:

نخست: در این مدل فرض می‌شود که «ستون‌ها» ساختارهای مستقلی هستند. برخی از نویسندگان استدلال می‌کنند که انسان موجودات زیستی هستند و بنابراین منابع انسانی، منابع محیطی نیز هستند و بنابراین نمی توانند مستقل باشند. همچنین استدلال می‌شود که اکثریت قریب به اتفاق منابعی که انسان استفاده می‌کند از طبیعت به شکل خدمات اکوسیستمی می‌آید و بنابراین جدا کردن توسعه انسانی از توسعه زیست محیطی غیرممکن است (مثلاً با تخریب اکوسیستم ها برای کشاورزی، ما به طور بالقوه دسترسی به منابع طبیعی مانند چوب، غذا و دارو را از بین می‌بریم).

دو: مشاهده این است که مدل، بعد زمانی، تعریف را دربرنمی گیرد. علاوه بر برچسب‌های مختلف برای «ستون‌ها»، در مورد محتوای هر «ستون» نیز اتفاق نظر وجودندارد. به طوری که؛ در آن گاهی یک ستون به روش‌های اساسا متفاوتی تعریف می‌شود (مثلاً باید دانست که منابع طبیعی، ذاتاً ارزشمند تعریف می‌شوند یا تا آنجا که خدمات اکوسیستمی را به انسان‌ها ارائه می‌کنند، ارزشمند هستند، یا اینکه باید برای این موارد ستون‌های جدیدی درنظرگرفت.

مدل منشوری

مدل منشوری گاهی اوقات مدل چهار ستون نامیده می‌شود. مشابه مدل سه ستونی، مدل منشوری مجموعه ای از اجزای به هم پیوسته را پیشنهادمی کند. بین سرمایه انسان ساخته، سرمایه اجتماعی، سرمایه انسانی و سرمایه طبیعی تمایز قائل می‌شوند.

مدل‌های چهار ستونی دیگری هم وجوددارند که یکی ازآنها همان مدل اصلی سه پایه است فقط، سرمایه اجتماعی را شامل دو جزء سرمایه اجتماعی و سرمایه فرهنگی دانسته است یا مدل حلقه‌های پایداری که شامل اقتصاد، بوم‌شناسی، سیاست و فرهنگ می‌شود. یا منشور اصلی که ابعاد محیطی، اقتصادی، اجتماعی و نهادی را دربرمی گیرد. اما؛ مدل منشوری پایداری تقریباً از همان انتقادات مدل سه ستونی را شامل می‌شود، زیرا این مدل‌ها فرض می‌کنند که اجزا/ستون‌های مختلف مستقل هستند و هیچ بعد زمانی در مدل تعبیه نشده است.

 مدل دایره‌های تودرتو پایداری

این شامل مدل تخم مرغ سلامتی یا تخم مرغ سرخ شده و مدل دایره های متحدالمرکز است. به عنوان پاسخی جزئی به انتقادات واردشده بر مدل سه ستونی و مدل منشوری پایداری، «مدل تخم مرغ سرخ شده» روابط بین ابعاد مختلف را به صورت بیضی های متحدالمرکز نشان می‌دهد که یک بیضی به طور کامل بیضی دیگر را دربرمی گیرد).

این مدل از تعریف اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (۱۹۹۱) از توسعه پایدار گرفته شده است و از استعاره تخم مرغ استفاده می‌کند که در آن سفیده تخم مرغ (محیط زیست) از زرده (جامعه) حمایت می‌کند و آن را احاطه می‌کند. تخم‌مرغ سلامتی تنها زمانی کامل تلقی می‌شود که سلامت هر زیرسیستم منفرد به دست آید. نسخه های مختلف مدل تخم مرغ اساساً از نظر محتوا مشابه مدل سه ستونی یا چهار ستونی است. با این تفاوت که خرده سیستم انسانی به عنوان یک زیر سیستم واحد با اجزای متعدد (سلامت و رفاه جمعیت، ثروت، دانش و فرهنگ، جامعه،و برابری) درنظرگرفته شده است و کاملاً به یک اکوسیستم سالم وابسته است.

مدل دایره های متحدالمرکز مشابه مدل تخم مرغ سرخ شده است با این تفاوت که چندین سطح زیرسیستم وجود دارد. بزرگترین دایره محیط طبیعی است که زیرسیستم جامعه بشری را دربرمی گیرد که به نوبه خود زیر سیستم اقتصاد را شامل می‌شود. در اصل، مدل دایره های متحدالمرکز اصلاحی از مدل سه دایره است اما تاکید می‌کند که هر دایره محدود است. تخم مرغ سرخ شده و مدل‌ دایره‌های متحدالمرکز هر دو به نگرانی‌های مربوط به وابستگی متقابل بین زیرسیستم‌ها می‌پردازند، اما هیچ‌یک از مدل‌ها به موضوع بعد زمان نمی‌پردازند.

مدل تعادل پایداری دو لایه

مدل دایره های متحدالمرکز بسیار انسان محور است و خرده سیستم اقتصادی را در مرکز آن قرارمی دهد. در گام اول این بحث مطرح می‌شود که برای توسعه پایدار واقعی، دایره‌های متحدالمرکز/سه دایره باید کاملاً همپوشانی داشته باشند که به عنوان «اولین لایه تعادل پایداری» شناخته می‌شود. این لایه اول وابستگی های متقابل را در یک نقطه از زمان (معمولاً زمان حال) به تصویرمی کشد. در گام بعدی، بعد زمان با به تصویرکشیدن «اولین لایه تعادل پایداری» به عنوان یک استوانه کامل گنجانده شده است.

مراحل تشکیل مدل تعادل پایداری دولایه با لحاظ بعد زمان

اگر تاکید بیش از حد بر حال یا آینده باشد، استوانه بیشتر شبیه یک مخروط خواهدبود. دستیابی به پایداری در طول زمان به معنای شناخت این موضوع است که آنچه برای دستیابی به پایداری در حال انجام می‌شود بر توانایی دستیابی به پایداری در آینده تأثیرمی گذارد. بنابراین، مرحله سوم، شامل اذعان به این است که پایداری یک فرآیند پویا است که به بعد زمانی نیاز دارد. لحاظ بعد زمان باعث می‌شود شکل (گرافیک) به سمت خود خم شود تا یک شکل دونات یا چنبره تشکیل دهد. این نشان دهنده این مفهوم است که تصمیم گیری در مورد توسعه پایدار در حال حاضر، بر تصمیمات توسعه پایدار در آینده تاثیردارد.

مدل‌های پایداری تعادل پایداری دو لایه

 بدین ترتیب و با توجه به شکل مدل می‌توان گفت: مدل تعادل پایداری دو لایه از دو مورد ذیل تشکیل شده است:

1. اولین لایه تعادل پایداری (تعامل وجوه اقتصادی، زیست محیطی و جامعه)
2. دومین لایه تعادل پایداری شامل بعد زمان (تعامل زمانی کوتاه، میان و بلندمدت)

شایان ذکراست تا به امروز، هیچ انتقاد سیستماتیکی از مدل تعادل پایداری دو لایه گزارش نشده است.

جمع‌بندی بحث مدل‌های پایداری

در این مقاله انواع مقاله مدل‌های پایداری بررسی گردید. قانون سیاست زیست محیطی ملی ایالات متحده آمریکا (۱۹۶۹)، پایداری را شامل ایجاد و حفظ شرایطی تعریف نمود. براین اساس انسان و طبیعت می‌توانند در یک هارمونی سازنده وجودداشته باشند. آنها می‌توانند نیازهای اجتماعی، اقتصادی و دیگر نیازهای نسل های حاضر و آینده را برآورده کنند.

مبحث پایداری کشورها را ملزم می‌کند که با لحاظ منافع اقتصادی خود، در مسیر مسئولیت اجتماعی قرارگیرند، کمترین میزان آسیب ممکن به محیط زیست را ایجادکنند و از کیفیت زندگی بهتر برای نسل های فعلی و آینده اطمینان حاصل نمایند. در سال ۱۹۸۷، کمیسیون بروندلند سازمان ملل متحد، پایداری را به عنوان برآورده کردن نیازهای حال بدون به خطرانداختن توانایی نسل های آینده برای برآوردن نیازهای خود تعریف نمود. ازآن زمان، تعریف پایداری تکامل یافته است که در آن‌ها از همه (خریداران، فروشندگان و مقامات دولتی) خواسته می‌شود که به نسل‌های آینده جوامع محلی و جامعه احترام بگذارند.
دانلود مقاله مدل‌های پایداری

تهیه و تنظیم: مهدیه نگارستانی، نشر الکترونیک پارس‌مدیر