انواع متغیرهای پژوهش

انواع متغیرهای پژوهش را براساس ماهیت مقادیر و نقشی که در یک مدل مفهومی پژوهش به عهده دارند، می‌توان دسته‌بندی کرد. متغیرها براساس ماهیت مقادیر به دو دسته کمی و کیفی تقسیم می‌شوند. براساس نقش و الگوی روابط نیز به متغیرهای مستقل، وابسته، میانجی، تعدیلگر، مداخله‌گر و کنترل تقسیم می‌شوند.

متغیر هر صفت قابل اندازه‌گیری است که از یک فرد به فرد دیگر متفاوت باشد. به منظور روشنتر شدن مبحث متغیرها، بویژه در پژوهش‌های توصیفی، تعریف جامعه آماری را مورد نظر قرار می‌دهیم. در تعریف جامعه آماری به این نکته اشاره می‌شود که افراد جامعه حداقل دارای یک صفت مشترک هستند. با توجه به این تعریف، هر صفت دیگری که از یک فرد به فرد دیگر جامعه تغییر کند را متغیر می‌نامیم. بنابراین متغیرها عبارتند از ویژگی‌های افراد، اشیاء، واحدها و غیره.

متغیرها می‌توانند کمی یا کیفی باشند. از جمله مقادیر کمی می‌توان قد، وزن، بهره هوشی و امثال آن را نام برد. از جمله متغیرهای کیفی می‌توان به رضایت، وفاداری و … اشاره کرد. در این مقاله کوشش شده است تا انواع متغیرهای پژوهش تشریح شود.

انواع متغیر براساس ماهیت مقادیر

متغیرها براساس ماهیت مقادیر به دو دسته تقسیم می‌شوند:

• متغیرهای کیفی
• متغیرهای کمی

مقادیر متغیرها می‌تواند مقوله‌ای (Categorical) باشد، مانند رنگ چشم یا جنسیت، یا اینکه کمی باشد مانند طول، قد، وزن و بهره هوشی. بدین‌سان متغیرها را می‌توان به دو دسته: مقوله‌ای و عددی (Numerical) تقسیم کرد. به عبارت دیگر از این دودسته متغیر می‌توان تحت عنوان متغیرهای کیفی و کمی یاد کرد. برای درک بهتر انواع مقیاس اندازه‌گیری متغیرها را مطالعه کنید.

در واقع در مطالعات مدیریت و علوم اجتماعی ماهیت کیفی دارند. با این وجود پژوهشگران این حوزه در کشور بسیار علاقه‌مند هستند تا با این متغیرها به شیوه کمی برخورد کنند. برای این منظور با استفاده از پرسشنامه طیف لیکرت داده‌ها را گردآوری کرده و مقوله‌هایی که ماهیت کیفی دارند را به صورت کمی تحلیل می‌کنند.

انواع متغیر براساس الگوی روابط در پژوهش

متغیرها براساس الگوی ارتباطی که در یک مدل تحقیق دارند قابل دسته بندی هستند. معمولاً متغیرها در شش دسته قابل تقسیم هستند:

• متغیر مستقل (Independent variable)
• متغیر وابسته (Dependent variable)
• متغیر تعدیل کننده (Moderator variable)
• متغیر میانجی (Mediator variable)
• متغیر کنترل (Control variable)
• متغیر مداخله‌گر (Intervening variable)

انواع متغیرهای تحقیق براساس الگوی روابط آنها در مدل

تشریح انواع متغیرهای پژوهش

متغیرهای تحقیق براساس نوع مقادیری که می‌توانند اختیار کنند به دو دسته متغیرهای کمی و کیفی تقسیم می‌شوند اما انواع متغیرها براساس نقش آنها در تحقیق عبارتند از:

متغیر مستقل : متغیر مستقل متغیری است که در پژوهش‌های تجربی به وسیله پژوهشگر دستکاری می‌شود تا تاثیر( یا رابطه) آن بر روی پدیده دیگری بررسی شود.

متغیر وابسته : متغیر وابسته، متغیری است که تأثیر (یا رابطه) متغیر مستقل بر آن مورد بررسی قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر پژوهشگر با دستکاری متغیر مستقل درصدد آن است که تغییرات حاصل را بر متغیر وابسته مطالعه نماید.

متغیر میانجی : این متغیر به عنوان رابط بین متغیر مستقل و متغیر وابسته قرار می‌گیرد. متغیر میانجی جهت یا شدت رابطه متغیر مستقل و وابسته را به صورت غیرمستقیم تحت‌تاثیر قرار دهد. در یک تحلیل آماری اثرات متغیر میانجی به عنوان اثرمستقیم مورد تحلیل قرار می‌گیرد.

متغیر تعدیل کننده : متغیر تعدیل کننده متغیری است که به صورت مستقیم بر جهت رابطه یا میزان رابطه متغیرهای مستقل و وابسته می‌تواند موثر باشد. اثرات این متغیر قابل مشاهده و اندازه‌گیری است. به متغیر تعدیل کننده گاهی متغیر مستقل فرعی نیز گویند. برای نمونه متغیر جنسیت در بررسی رابطه روش تدریس و یادگیری دانش‌آموزان یک متغیر تعدیل کننده است. برای مطالعه بیشتر به تفاوت متغیر تعدیلگر و میانجی رجوع کنید.

متغیر کنترل: اگر متغیر میانجی قابل سنجش و اندازه‌گیری باشد و پژوهشگر بخواهد اثرات آن را کنترل و در مدل حذف کند به آن متغیر کنترل گویند. چون در در یک پژوهش اثرات همه متغیرها قابل بررسی نیست، پژوهشگر اثرات برخی متغیرها را از طریق کنترل آماری یا کنترل‌های تحقیقی خنثی می‌کند. اینگونه متغیرها که اثرات آنها توسط پژوهشگر قابل حذف است را متغیر کنترل گویند. برای نمونه در بررسی رضایت دانشجویان مدیریت بازاریابی از سایت پارس مدیر، اثرات متغیر گرایش تحصیلی در رضایت‌مندی کاربران از سایت حذف شده است.

متغیر مداخله‌گر : اگر متغیر میانجی قابل سنجش و قابل حذف نباشد به یک متغیر مداخله گر تبدیل می‌شود. متغیر مداخله‌گر از دیدگاه نظری بر متغیر وابسته تاثیر دارد اما قابل مشاهده و سنجش نیست تا به عنوان متغیر تعدیل کننده محسوب شود و نه اثرات آن قابل خنثی کردن است تا به عنوان متغیر کنترل محسوب شود.

منبع: انواع متغیرهای پژوهش نویسنده آرش حبیبی کتاب آموزش SPSS