ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک (SPACE)

ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک (SPACE) روشی برای انتخاب استراتژی مناسب براساس عوامل درونی و بیرونی سازمان است. ماتریس اسپیس در کنار تحلیل سوات ابزاری مناسب و کاربردی در برنامه‌ریزی استراتژیک و مدیریت استراتژیک سازمان است.

ماتریس اسپیس سرآیند واژگان Strategic Position and ACtion Evaluation است. در این روش عوامل درونی شامل مزیت رقابتی و توانمندی مالی است و عوامل خارجی شامل جذابیت صنعت و ثبات محیطی می‌باشد. در حالیکه در روش تحلیل سوات عوامل درونی به نقاط قوت و ضعف و عوامل بیرونی به فرصت‌ها و تهدیدها تقسیم می‌شود. ماتریس ارزیابی اقدام و موقعیت استراتژیک یا ماتریس تحلیل SPACE یک تکنیک ویژه جهت ارزیابی میزان دانش و ادراکات در یک برنامه استراتژیک خاص است. این تکنیک توسط افرادی چون آلن رو، ریچارد میسون، کری دیکل، ریچارد من و روبرت موکلر توسعه یافته است.

این ماتریس دارای چهارخانه است که عبارتند از استراتژی‌های تهاجمی، محافظه‌کارانه، تدافعی یا رقابتی. محورهای ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک نشان دهنده دو بعد داخلی (توان مالی و مزیت رقابتی) و دو بعد خارجی اثبات محیط و قدرت صنعتی می‌­باشد. برای تعیین وضع کلی سازمان (از نظر استراتژیک) این چهار عامل دارای بالاترین اهمیت می­ باشد. با توجه به نوع سازمان برای هر یک از ابعادی که بر روی محورهای ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک در نظر گرفته می‌­شوند، می‌­توان از متغیرهای زیادی استفاده کرد. به هنگام تهیه ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک بهتر است عواملی که پیش از این در ماتریس­‌های ارزیابی عوامل داخلی و عوامل خارجی سازمان گنجاندیم، مورد توجه قرار گیرند.

الزامات ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک (تحلیل SPACE)

چارچوب تحلیل ارزیابی اقدام و موقعیت استراتژیک بسیار موثر است، اما ابزاری شناخته شده برای توسعه و بازبینی استراتژی شرکت‌ها نیست تحلیل SPACE یک ارزیابی سیستماتیک از منظر ۴ بعد کلیدی است که بین عوامل درونی و بیرونی تعادل ایجاد می‌کند و تعیین کننده‌ زمینه کلی استراتژی است:

عوامل درونی:

• مزیت رقابتی Competitive Advantage, CA
• نقاط قوت مالی Financial Stability, FS

عوامل خارجی:

• جذابیت صنعت Industry Attractiveness, IA
• ثبات محیطی Environment Stability, ES

با ترکیب عوامل در نظرگرفته شده در هر نمودار از شکل کلی ماتریس SPACE، چارچوب کلی آنچه که باید در برنامه استراتژیک انجام شود، به ما نشان داده می‌شود. ابعاد در یک جهت با هم هماهنگ می‌شوند که در ابتدا به نظر عجیب است، اما منطقی می‌باشد. زیرا دو دسته از عوامل بعنوان نقاط قوت در نظر گرفته می‌شوند (نقاط قوت مالی FS و جذابیت صنعت IA) و به عنوان عاملی مثبت ارزیابی می‌شوند.

درحالی که دو دسته دیگر (مزیت رقابتی CA و ثبات محیطی ES) بصورت بالقوه ضعف در نظر گرفته می‌شوند و به عنوان عاملی منفی ارزیابی می‌شوند. منطقی است که نقاط قوت مالی برای جبران کردن عدم ثبات محیطی لازم است. بیشتر مشکلات در محیط آینده، استدلال شرایط آینده است و آنچه مهم تر است، داشتن نقاط قوت مالی می‌باشد. جذابیت صنعت و مزیت رقابتی بعنوان منابع بالقوه برای سودآوری بیشتر درنظر گرفته شده است که اگر هر دو متناسب با کسب‌وکار باشد، نتایج بسیار خوب است و اگر هر دو نامتناسب باشند، از اینرو کسب‌وکار دچار مشکل است.

تعیین امتیازات تحلیل SPACE

عوامل با اهمیت در ماتریس ارزیابی اقدام و موقعیت استراتژیک عبارتند از:

عوامل تحلیل SPACE برای نقاط قوت مالی (FS)

• سود فروش
• بازگشت دارائی
• جریان نقدینگی
• کارائی
• شدت سرمایه در گردش

نقاط قوت مالی با نمره‌ ۱ (کم) تا نمره‌ ۶ (زیاد) تا در ماتریس تحلیل SPACE امتیاز داده می‌شوند و امتیاز زیاد، خوب است و امتیاز کم نشانده‌نده‍‌ی ضعف عوامل مالی است. بر طبق ماتریس ارزیابی اقدام و موقعیت استراتژیک، عناوین ذیل را می‌توان برای تعیین نقاط قوت مالی مورد بررسی قرار داد:

عوامل تحلیل SPACE برای مزیت رقابتی

• سهم بازار
• کیفیت
• وفاداری مشتری
• سطوح هزینه
• دامنه محصول

مزیت رقابتی از ۱ (عالی) تا ۶ (ضعیف) امتیاز داده می‌شود. مطابق ماتریس ارزیابی اقدام و موقعیت استراتژیک، عناوین ذیل را میتوان برای تعیین نقاط قوت مالی مورد بررسی قرار داد:

عوامل تحلیل SPACE برای جذابیت صنعت

• پتانسیل رشد
• مراحل چرخهی زندگی
• موانع ورود
• قدرت مشتری
• ذخایر

جذابیت صنعت از ۶ (عالی) تا ۱ (ضعیف) امتیاز داده می‌شود. بر طبق ماتریس ارزیابی اقدام و موقعیت استراتژیک عناوین ذیل را میتوان برای تعیین نقاط قوت مالی مورد بررسی قرار داد:

می توان از مدل نیروهای پنجگانه پورتر برای درک شاخص‌های اضافی که برای موقعیتی ویژه مورد نیاز است، استفاده کرد.

عوامل تحلیل SPACE برای ثبات محیطی

• عدم اطمینان سیاسی
• نرخ بهره
• تکنولوژی
• دوره‌ی زمانی
• برآمدهای محیطی

ثبات محیطی از ۱- (عالی) تا ۶- (ضعیف) امتیاز داده می‌شود. بر طبق ماتریس ارزیابی اقدام و موقعیت استراتژیک، عناوین ذیل را میتوان برای تعیین نقاط قوت مالی مورد بررسی قرار داد:

تفسیر نمودار ماتریس تحلیل

ماتریس ارزیابی اقدام و موقعیت استراتژیک (ماتریس SPACE) راهنمائی مفید برای تصمیم‌گیری در مورد استراتژی هایی است که برای موقعیتهای متفاوت فراهم می‌شوند. ماتریس SPACE برای هر کسب‌وکار به بر اساس چهار بُعد مشخص می‌شود:

الف) جذابیت صنعت

ب) ثبات محیطی

ج) مزیت رقابتی

د) نقاط قوت مالی

الزامات ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک

روش ترسیم ماتریس ارزیابی اقدام و موقعیت استراتژیک

برای تهیه «ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک» باید به طریق زیر عمل کرد:

۱- متغیرهایی را انتخاب نمایید که معرف موارد زیر باشند: توان مالی (FS)، مزیت رقابتی (CA)، ثبات محیط (ES) و توان صنعت (IS).

۲- به این متغیرها از ۱+ (بدترین) تا ۶+ (بهترین) نمره بدهید و دو بازوی FS و IS را تشکیل دهید. دو بازوی ES و CA  را برای هر یک از متغیرها تشکیل و از ۱- (بهترین) تا ۶- (بدترین) نمره بدهید.

۳- مقادیر هر یک از متغیرهای موجود بر بازوی هر یک از این محورها را با هم جمع کنید و سپس بر تعداد متغیرها تقسیم نمایید تا نمره میانگین FS، IS، CA و ES به دست آید.

۴- بر روی محورهای ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک میانگین نمره­‌های FS، IS، ES و CA را قرار دهید.

۵- نمره­‌های موجود بر روی محور X‌ها را جمع کنید و نقطه متعلق به محور X‌ها را مشخص نمایید. و نمره­‌های موجود بر روی محور Y‌ها را جمع بزنید و نقطه مربوط به این محور را تعیین نمایید. این دو نقطه را به هم وصل کنید.

۶- از مبدأ مختصات به این نقطه وصل کنید. این خط نشان دهنده نوع استراتژی است که برای سازمان توصیه می‌­شود و می­ تواند به صورت تهاجمی، رقابتی، تدافعی یا محافظه کارانه باشد.

ترسیم ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک

استراتژی‌های حاصل بر اساس این ابعاد می‌تواند به صورت موارد ذیل باشد:

• استراتژی تهاجمی
• اسـتراتژی تدافعی
• اسـتراتژی محافظه‌کارانه
• استراتژی رقابتی

استراتژی تهاجمی

 کسب‌وکار می‌تواند از استراتژی تهاجمی به عنوان ابزاری برای قدرت بخشیدن به فرصت‌های در دسترس پیروی کند. تحلیل SPACE به سازمان‌ها در موقعیت بالا اقدامات ذیل را سفارش می‌کند:

• ادامه دادن سرمایه گذاری در بخش نوآوری، جهت حمایت و ایجاد مزیت‌های رقابتی‌ای که وجود دارد.
• پوشش کلیه اقدامات رقبا در جهت توسعه ی مزیت‌های رقابتی. جلوگیری از ایجاد پیشنهادات ارزشی متمایز که ممکن است موجب به اثبات رساندن کشش بخشی از بازار شود.
• تصاحب سهم بازار بصورت تهاجمی بوسیله‌ی جهش رو به بالای قیمت‌های متعارف بازار در نقش‌های ارزش مشتریان.
• ایجاد ریسک برای رقبا در بازی ممکن است از طریق ایجاد نوآوری سریع در محصول، جدال هایی در بازاریابی یا کاهش سطوح قیمت‌ها انجام شود که رقبا را دچار مشکل می‌کند.
• رشد در بازار بواسطه ایجاد حق مالکیت
• دنبال کردن فرصت‌های موجود در بازار شامل ادغام عمودی رو به جلو و رو به عقب.
• حرکات به سمت بازارهای مرتبط که مکمل شرایط موجود است.

استراتژی حمله، تجارت را برای رقبا سخت میکند و حقیقتا موجب دشواری در امر بالا بردن منابع برای ایجاد رقابت می‌شود، مگر آنکه رقبا از منابع بیشماری برخوردار باشند.

استراتژی رقابتی

رویکرد استراتژی رقابتی زمانی سفارش می‌شود که کسب‌وکار، امتیازهای خوبی در محورهای جذابیت بازار/ مزیت رقابتی (CA/IA) در ماتریس SPACE بدست آورده باشد؛ اما در محور نقاط قوت مالی/ ثبات محیطی (ES/FS) ناموفق بوده اند. زمانی امتیاز در محورهای CA/IA بالاست که:

صنعت مطرح شده جذاب و سازمان دارای مزایای رقابتی بیش از رقبایش باشد

صـنعت مطرح شده جذاب و کسب‌وکار در زمینه ی مزیت رقابتی بی اثر باشد

صنعت قابل قبول باشد، ولی کسب‌وکار دارای مزیت رقابتی قوی باشد

زمانی امتیاز در محورهای ES/FS پایین است که:

محیط ناپایدار و شرکت از نظر مالی ضعیف باشد.

محیط مطرح شده ناپایدار و کسب‌وکار منابع مالی اندکی دارد.

کسب‌وکار از نظر مالی ضعیف اما ثبات محیطی قابل قبول باشد.

برای بهبود سودآوری در کسب‌وکار و بدست آوردن مزیت‌های رقابتی از طریق موقعیتهای ترکیب شده ی قوی در محورهای جذابیت صنعت/ مزیت رقابتی، شرکت میبایست اقدامات زیر را دنبال کند:

• کاهش هزینه‌های ثابت و متغیر مشروط به اینکه ضرری بر مزیت رقابتی وارد نکند. نوآوری در بهبود بهره‌وری
• تاکید بر مزایای رقابتی متمایز
• بسط در بازارها و محصولات جدید در جایی که کسب‌وکار نسبت به آن مطمئن است

استراتژی محافظه کارانه

کسب‌وکار در یک موقعیت ضعیف در یک بازار بی‌تحرک محصور شده است، این موقعیت حالت سگ در ماتریس رشد (ماتریس گروه مشاوران بوستون) با سهم بازار کم و رشد بازار کم را شرح داده است. سازمان یک حق انتخاب دارد:

• بهبود بخشیدن موقعیت رقابتی حاضر از طریق توسعه‌ی مزایای رقابتی یا تمرکز بر ایجاد جذابیت بیشتر در موقعیت‌های مناسب در سرتاسر بازار
• زیر نظر قرار دادن محیط بازار حاضر برای فرصت‌های سودآوری، یا بر اساس منابع موجود و ظرفیت‌ها یا ایجاد تنوع در بخش‌های جدید.

نکته‌ مطلوب در مورد استراتژی محافظه کارانه در ماتریس SPACE این است که بنگاه تحت تهدیدهای بزرگ موجود در محیط بواسطه‌ نقاط قوت مالی‌اش نیست.

استراتژی تدافعی

استراتژی تدافعی زمانی بوسیله‌ی تحلیل SPACE سفارش می‌شود که:

محور جذابیت صنعت / مزیت رقابتی منفی است همچنین محور نقاط قوت مالی/ ثبات محیطی نیز منفی است.

سازمان‌ تدافعی‌ با تولید تعداد محدودی‌ از محصولات‌ برای‌ بخش‌ کوچکی‌ از کل‌ بازار بالقوه‌، ثبات‌ را جستجو می‌کنند.

تدافعی‌های‌ واقعی‌ در طی‌ زمان‌ قادر بوده‌اند، جایگاه های‌ محدود خود را در صنایعی‌ که‌ نفوذ در آن‌ برای‌ رقبا مشکل‌ بوده‌، به‌ خوبی‌ حفظ کنند.

خلاصه و جمع‌بندی

دقت کنید ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک SPACE برای انتخاب نهایی استراتژی‌ها نیست. یعنی اینگونه نیست که اگر جهت‌گیری استراتژی‌ها تهاجمی شد، بهیچ وجه نباید از استراتژیهای دیگر استفاده کرد. بلکه ابزاری است برای: پیش‌بینی کردن استراتژی‌های اصلی که در مرحله تدوین استراتژیها می‌تواند بر روی جهت‌گیری کلی ما تاثیر بگذارد. و نیز یک ابزار بررسی در پایان فرآیند است.

هر عامل با اهمیت در ماتریس ارزیابی اقدام و موقعیت استراتژیک می‌تواند به سرعت مورد قضاوت قرار گیرد. اما مزیت آن در بررسی تمام جزئیات آن است. عوامل زیادی وجود دارد که میتوان مطرح کرد و هر صنعت زمینه‌های کلیدی خودش را دارد که باید در ارزیابی تفصیلی SPACE در نظر گرفته شود. عوامل معدودی مطرح شده است که به شما آنچه را که در یک تحلیل SPACE لازم است را در ذیل لیست کرده است.

در انجام استراتژی تهاجمی، نکته استراتژیک ضروری، بدست آوردن نقاط قوت مالی برای جبران ناپایداری محیطی است؛ برای تقویت ترازنامه مالی و بدست آوردن سرمایه برای توسعه، می‌توان اقدامات زیر را مد نظر قرار داد: بالا بردن ارزش سهام کلی شرکت یا حتی وامهای بلندمدت،ادغام با شرکت‌های با وجوه نقدی غنی که در جستجوی فرصت‌هایی برای توسعه هستند. پیوستگی ساختاری برای دستیابی به سود از طریق دارائی‌های ملموس و ناملموس همراه با عدم خسارت در هزینه سرمایه‌گذاری است. بهبود سودآوری که منجر به تقویت ترازنامه است، در صورتی که سود حاصله بوسیله‌ی صاحبان پس گرفته نشود .این کار برای ایجاد وجوه نقد و ارزش ویژه زمان خواهد برد.