اقدام پژوهی (نظریه پژوهش عمل)

نظریه پژوهش عمل یا اقدام پژوهی (Action Research) یک روش تحقیق علمی است که می‌تواند موقعیت‌های نامعین ملموس مربوط به اقدامات و عملیات را مشخص کند. به این ترتیب می‌توان در بهبودی آن موقعیت کوشید.

هریک از افرادی که در نظام آموزشی دست‌اندرکار فعالیت‌های آموزشی می‌باشند و بویژه با فرایند یاددهی-یادگیری سروکار دارند، می‌توانند برای شناخت مشکلات مبتلابه آموزشی و پی‌بردن به راه‌های کاهش این مشکلات، اقدام پژوهی را به طور انفرادی یا گروهی بکار برند. این نوع تحقیق می‌تواند بازخورد لازم برای بهبود واحدهای آموزشی، فرایند یاددهی-یادگیری و نیز ارزیابی آموخته‌ها را فراهم آورد. یکی از مزایای نظریه پژوهش عمل آن است که پژوهشگر براساس ننتایج بدست آمده می‌تواند تعدیل یا تغییر لازم را بلافاصله به عمل آورد. اقدام پژوهی بیان کننده فرایندی است که در طی آن داده‌ها به صورت منظم گردآوری و تحلیل می‌شود. سپس براساس نتایج بدست آمده تغییراتی بوجود می‌‌آید.

اهمیت این روش استفاده از روش تحقیق علمی در انجام تغییرات برنامه‌ریزی شده است. هنگامیکه مساله‌ای شناخته می‌شود گام نخست گردآوری اطلاعات از طریق مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه و پیشینه پژوهش است. پس از آنکه اطلاعات گردآوری شده خلاصه شد به گروه مربوطه عرضه می‌شود. به این مرحله بازخور یافته‌ها به گروه کلیدی گویند. منظور از گروه کلیدی افرادی است که با مساله درگیر هستند. یعنی اطلاعات به مدیریت سطح بالا گزارش نمی‌شود بلکه به خود فرد یا گروه درگیر با موضوع ارجاع می‌شود. مرحله سوم تشخیص مساله واقعی توسط خود افراد درگیر با مساله است. پس از آنکه مساله مشخص شد مرحله چهارم برنامه‌ریزی فعالیت و مرحله پنجم اقدام است. چون توسعه سازمان یک فرایند مقطعی نیست مرحله ششم تکرار و ارزیابی است.

تشریح روش اقدام پژوهی

در اقدام پژوهی، معمولا معلم خود پژوهشگر است و نقش اصلی پژوهشی به عهده خود معلم می‌باشد. به این وسیله معلم به عنوان مجری اصلی طرح تحقیق نظریه نظریه پژوهش عمل، می‌تواند مساله ملموسی را که با آن روبرو است حل نماید یا بهبود امور را میسر سازد. برای نمونه مشکلات فرایند تدریس را به طور گام به گام در طول یک مدت معین و با استفاده از سازوکارهای گوناگون پژوهشی (مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه و پیشینه پژوهش) مورد کندوکاو قرار دهید. اقدام‌پژوهی یک شکل غیر‌سنتی پژوهش است که اغلب جامعه‌محور است و توسط یک کارورز یا جمعی از آنها انجام می‌شود.

فرایند اقدام پژوهی

اقدام‌پژوهی را به عنوان مکملی برای فعالیت بهسازی سازمانی تلقی می‌کنند. نیز اقدام‌پژوهی را فعالیتی مرتبط با بهبود کیفیت آموزش می‌داند که بوسیله آن موقعیت‌های نامعین ملموس و مرتبط به اقدام‌ها و عملیات آموزشی مشخص می‌شود. این رویکرد می‌تواند مورد استفاده همه دست‌اندرکاران نظام آموزشی که با فرایند یاددهی ـ یادگیری سروکار دارند، قرار گیرد. پژوهش در عمل را چیزی جز تفسیر عمل نمی‌داند. به عبارت دیگر،‌ پژوهش در عمل بصیرتی است که در سایه کنش‌ها و اعمال انجام می‌گیرد و هدف آن بهبود بخشیدن به حیات و زندگی فکری و ذهنی و عرصه‌ای است که فرد با آن سروکار دارد. در تحقیق حین عمل، فرد پژوهشگر به‌صورت مشارکتی و نه به شکل بوروکراتیک، وضعیت را بهبود می‌بخشد، نه آن که در قالب یک سری دستورالعمل‌های اداری این‌ کار را انجام می‌دهد.

گام‌های پژوهش در عمل

مراحل اقدام پژوهی زیر را می‌توان به سه مرحله عمده تقسیم کرد:

• مرحله تشخیصی
• مرحله تغییر
• مرحله ارزیابی

مرحله تشخیصی شامل بخش‌های زیر است:

• انتخاب موضوع
• بیان مساله
• گرد آوری اطلاعات اولیه
• تجزیه و تحلیل و تفسیر داده‌های اولیه
• انتخاب راه حل یاراه حل‌های جدید وموقتی جهت اجرا

مرحله تغییر شامل بخش‌های زیر است

• اجرای راه حل و نظارت برآن در حین اجراء
• گرد آوری اطلاعات پس از اجرای راه حل
• ارزشیابی تاثیر اقدام جدید و تعیین اعتبار آن
• دادن گزارش نهایی یا اطلاع رسانی بهمراه نتیجه اتفاق افتاده

الگوی گزارش نتایج

عنوان پژوهش (موضوع) ( صفحه ی عنوان)

تشکر و قدردانی

چکیده

فهرست محتوا

فهرست شکل‌ها و نمودارها و جدول ها

محتوای مطالب یا متن گزارش :

مقدمه وتوصیف وضعیت موجود( تشخیص مسئله)

گردآوری اطلاعات

تجزیه و تحلیل و تفسیر داده‌ها (اطلاعات)

بررسی راه حل‌های موجود وانتخاب راه جدید (موقتی)

اجرای طرح جدید و نظارت بر آن

گردآوری اطلاعات(شواهد۲ )

ارز یابی تأثیر اقدامجدید و تعیین اعتبار آن

تجدیدنظر و تصمیمنهایی و پیشنهادی

منابع و مآخذ

پیوست ها

زمینه‌های گسترش اندیشه پژوهش در عمل

یکی از دلایل گسترش اندیشه پژوهش در عمل، ناکارآمدی تحقیقات آموزشی در رفع نیازهای آنها در کلاس درس است. یکی از دلایل عمده نارکارآمدی تحقیقات آموزشی در تأثیرگذاری بر فعالیت‌های کلاس درس را ناشی از روش شناختی تحقیقات ذکر می‌کنند.

داده‌هاى پژوهش‌هاى تربیتى دانشگاهى، اغلب کمّى و مبتنى بر پرسشنامه است. این داده‌ها نه تنها در اکثر موارد قابل درک و تحلیل توسط معلمان نیستند، بلکه براى پاسخ گویى به مسائل مطرح شده در کلاس درس از کفایت لازم برخوردار نمى باشند. چرا که معلمان در کلاس هاى درس، علاوه بر عدد و رقم، با احساس‌ها و عواطف و نگرش‌ها و جنبه‌هاى کیفى دانش آموزان سر و کار دارند که داده هاى کمّى مرسوم توانایى تجزیه و تحلیل آن‌ها را ندارد. در حال حاضر بیشتر تحقیقات آموزشی با استفاده از روشهای کمی انجام می‌شوند.

بستر فلسفی تحقیقات کمی، فلسفه تحصّلی (پوزیتیویسم) است که ضمن تأکید بر برون‌گرایی و عینیت، با اعمال اجتماعی به‌عنوان توابعی از یک نظام جبری رفتار می‌کند. به گفته کار و کمیس در چنین روش تحقیقی، پژوهشگر صرفاً یک ابزار است؛ که تحقیق به وسیله او انجام می‌شود و خود او به عنوان یک ناظر بی‌طرف و خنثی، نقشی در پیشرفت علم ندارد. در واقع، پوزیتویست از راه ارجاع به قوانین اصول نظری، اعمال اجتماعی ـ در این مورد افت تحصیلی ـ را توجیه می‌کند. در حالی که موضوع تحقیق عمل آموزشی، اعمال اجتماعی هستند. این بهبود عمل،‌ مستلزم ادراک عمل به‌وسیله پژوهشگران (دست‌اندرکاران آموزشی) و سرانجام بهبود شرایط و اوضاع اجتماعی است که عمل در آنها انجام می‌گیرد.

جمع‌بندی

اقدام‌پژوهی یا پژوهش حین عمل به عنوان یکی از ابزارهای بهبود آموزش و تدریس جایگاه خود را به‌سرعت در نظام‌های آموزشی بازیافته است. از دلایل گسترش این اندیشه در نظام آموزشی، ناکارآمدی تحقیقات سنتی در پاسخگویی به سوالات اساسی آموزش و پرورش به‌ویژه در سطح کلاس‌های درس است. مدتها است که فاصله بین تحقیقات سنتی و نیازهای معلمان منشاء اعتراض و انتقاد از شیوه‌های موجود تحقیقات آموزشی گردیده است. گرچه باید سهم و نقش این‌گونه تحقیقات را در جای خود محفوظ و محترم شمرد. بخشی مهم از نیازهای معلمان، اصولاً با روشهای سنتی قابل پاسخگویی نیستند و معلمان باید خود فعالانه در تولید دانش بومی مورد نیاز عمل نمایند.

دانشی که قابل کاربرد در موقعیت‌های نامعین آموزشی و تدریس توسط آنها می‌باشد. درروش اقدام پژوهى روشن است که قلمرو پژوهش اختصاص به متخصصان و پژوهشگران دانشگاهى ندارد، بلکه کارگزاران عملى آموزشى و پرورشى، یعنى معلمان که از نزدیک با مسائل و مشکلات فراگیران در ارتباط هستند هم مى توانند در نقش پژوهشگر ظاهر شده و به صورت علمى و روشمند به حل مسائل حرفه اى خود که به طور ملموس و عینى با آنها سرو کار دارند اقدام نمایند. باید برای بهبود آموزش و تدریس از همه ظرفیتهای پژوهشی از جمله پژوهش در عمل استفاده نمود. از سوی دیگر پژوهشگران آکادمیک نیز این پیام‌رسای اقدام‌پژوهی را شنیده‌اند که نمی‌توان با فاصله زیاد از مدرسه، فرصت تأثیرگذاری بر آن را بوجود آورد.