اشباع نظری

اشباع نظری (Theoretical saturation) نقطه‌ای در تحقیقات کیفی است که نشان دهنده کفایت داده‌های گردآوری شده جهت تحلیل و ارائه گزارش نهایی است. یک مقوله بسیار مهم در روش تحقیق کیفی مفهوم اشباع نظری است. در یک پژوهش کیفی زمانی نظریه دارای اعتبار است که پژوهشگر به نقطۀ اشباع یا Saturation رسیده باشد. برای دستیابی به نقطه اشباع باید مطالعه میدانی تا زمانی است که هیچ گواه و مدرک جدیدی از دادهها حاصل نشود ادامه پیدا کند. به عبارت دیگر وارسی کامل داده‌ها انجام شده باشد.

اشباع نظری در فرایند نمونه‌گیری نظری رخ می‌دهد. نمونه‌گیری نظری در نظریه بنیادی عبارت است از فرایند گردآوری داده‌ها بر‌ای خلق نظریه تا به موجب آن تحلیلگر، داده‌ها را گردآوری، کدبندی و تحلیل کند و تصمیم بگیرد چه داده هایی را گردآوری و آن‌ها را از کجا پیدا کند تا همزمان با تکوین نظریه، آن را توسعه بدهد. این فرایند گردآوری داده‌ها با نظریۀ نوظهور کنترل می‌شود.

نقطه اشباع نظری و پایایی تحقیق کیفی

اشباع نظری کلید دستیابی به روایی و پایایی تحقیق کیفی است. نقطۀ اشباع نظری که در آخرین مرحلۀ کدگذاری نظریۀ بنیادی، یعنی کدگذاری انتخابی، رخ می‌دهد تبیین کننده نظریۀ بنیادی است. کدگذاری انتخابی شامل یکی از کدهای محوری به مثابه مفهوم اصلی برای پژوهشگر است. بر اساس این کدمحوری، اهداف و ایده‌های پژوهشگر جستجو می‌شود. روند کدگذاری باز، محوری، و انتخابی سبب می‌شود تا دلایل و شواهد اعتبار تحقیق روشن شود.

مصاحبه تا اشباع نظری ادامه می‌یابد.

نقطۀ اشباع نظری، بیانگر پایایی روش تحقیق نظریۀ بنیادی است. زیرا نقطۀ اشباع نظری به تکرار داده‌ها در تحقیق می‌پردازد و این تکرار داده‌ها و نتایج حاصله از آن، در روش شناسی، بیانگر پایایی روش تحقیق است. هنگامی که مقولۀ مرکزی به تدریج از مراحل کدگذاری باز، محوری و انتخابی می‌گذرد و به اثبات می‌رسد حالت برگشتی آن نیز صادق است. بدین معنا وقتی که نظریۀ بنیادی به شیوه استقرائی به کشف مفهومی بنیادی می‌رسد، قابلیت تبدیل و تجزیه به مقولات اصلی و خرده مقولات را نیز دارد. بنابراین، مقولۀ مرکزی یا مفهوم بنیادی همان مقولات اصلی و خرده مقولات هستند که از راه کدگذاری انتخابی، به اشباع نظری رسیده است و در طول خط داستان، همۀ مقولات و خرده مقولات تحت مفهومی بنیادی که به آن نظریۀ بنیادی گفته می‌شود؛ استخر اج می‌شود.

دستیابی به اشباع نظری

مفهوم بنیادی بیانگر اعتبار تحقیق است، زیرا در تعریفآن گفته شده است که اعتبار تحقیق یعنی همان موضوعی را بسنجد که بیانگر آن است و مفهوم بنیادی استخراج شده همان موضوع نظریۀ بنیادی است که مقولات و خرده مقولات بیانگر آن هستند. بنابراین، نظریۀ بنیادی همانند روش پیمایشی دارای اعتبار و پایایی تحقیق است؛ با این تفاوت که اعتبار و پایایی تحقیق در نظریۀ بنیادی از راه تحلیل همزمانی اتفاق می‌افتد. بدین معنا که نظریۀ بنیادی همزمان با جمعآوری و نمونهگیری نظری از راه مقایسۀ مستمر و پرسش، به تجزیه و تحلیل دادهها نیز می‌پردازد. این سوال مهم پیش می‌آید که

 چگونه می‌توان اطمینان حاصل نمود که اشباع حاصل شده است؟

یک معیار برای کشف رسیدن به اشباع تکرار داده‌های قبلی می‌باشد. بدین معنی که پژوهشگر با داده‌هایی مواجه می‌شود که تکراری بوده و مرتب تکرار می‌شوند. برای مثال زمانی که در مصاحبه‌های انجام شده، پژوهشگر نظرات مشابه و تکراری را دریافت می‌کند، می‌تواند حدس بزند که به اشباع داده‌ها دست یافته است. با این وجود پیشنهاد شده است که پس از آنکه پژوهشگر احساس کرد داده‌های بدست آمده در حال تکرار هستند، چندین مصاحبه تکمیلی دیگر جهت تأیید اشباع نظری انجام دهد.

نتیجه‌گیری

در روش‌های نمونه‌گیری احتمالی، هدف تعمیم نتایج از یک نمونه معرف جامعه به کل جامعه مورد تحقیق است. این در حالی است که در تحقیق‌های کیفی این هدف مدنظر نبوده و معیار، توصیف یا تبیین یک پدیده به مشروح‌ترین حالت ممکن می‌باشد. در تحقیق کیفی، معیاری معرفی می‌شود که در آن رسیدن به حداکثر اطلاعات در مورد پدیده به عنوان نقطه پایان درنظر گرفته خواهد شد. این معیار در زمینه تحقیق‌های کیفی، اشباع نامیده می‌شود. اشباع داده یا اشباع نظری رویکردی است که در تحقیق‌های کیفی برای تعیین کافی بودن نمونه‌گیری مورد استفاده قرار می‌گیرد. اشباع نظری با نمونه‌گیری نظری که در گرندد تئوری مورد استفاده قرار می‌گیرد، ارتباط نزدیک تری دارد.

درواقع زمانی می‌توان اذعان داشت که خصوصیات یک طبقه تئوریک به اشباع رسیده است که داده دیگری که سبب توسعه، تعدیل و یا اضافه شدن به تئوری موجود خواهد شد، به تحقیق وارد نشود. در این وضعیت اگر داده جدیدی به تحقیق وارد شود، طبقه‌بندی مقولات تحقیق را تغییر نخواهد داد و یا پیشنهادی برای ایجاد طبقه جدید ایجاد نخواهد کرد، یعنی در حقیقت طبق نظرات اشتراوس و کوربین این مقولات هستند که به اشباع می‌رسند.

لازم به ذکر است، استفاده از روش اشباع داده در انواع تحقیق‌های کیفی مورد استفاده قرار می‌گیرد و به عنوان استاندارد طلایی پایان نمونه‌گیری در تحقیق‌های کیفی می‌باشد. هر چند که این روش در ابتدا در تئوری داده بنیاد مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما امروزه در سایر استراتژی‌های تحقیق کیفی که مبنای تئوری پردازی هم نیستند، با نام اشباع داده استفاده می‌شود. طبق یک تعریف، زمانی که تمام منابع اطلاعاتی، اطلاعات مشابهی را در اختیار پژوهشگر بگذارند، به اشباع رسیده‌ایم.

منبع: حبیبی، آرش؛ جلال‌نیا، راحله. (۱۴۰۱). کتاب پدیدارشناسی. تهران: انتشارات نارون.