ممیزی پژوهشی

ممیزی پژوهشی به فرآیند بازبینی، تأیید و حصول اطمینان و دستیابی به یقین در پژوهش‌های کیفی و کمی اشاره دارد. یکی از محورهای اساسی در انجام هر نوع پژوهشی اعم از کمی و کیفی ممیزی پژوهشی است.

ممیزی پژوهش اصطلاحی است که دانایی‌فرد و همکاران در کتاب روش‌شناسی پژوهش کیفی در مدیریت مطرح کرده‌اند. معادل لاتین این اصطلاح در کتاب مذکور وجود ندارد و در هیچ از کتاب‌های روش تحقیق دیگر (فارسی یا لاتین) نیز از این اصطلاح استفاده نشده است. به نظر می‌رسد دانایی‌فرد، الوانی و عادل آذر این مفهوم را معادل با همان روایی و پایائی در نظر گرفته‌اند. با این وجود نظر به اینکه بسیاری از دانشجویان و پژوهشگران در این زمینه پرسش کرده‌اند، در این مقاله با استناد به کتاب مذکور به تعریف ممیزی پژوهش پرداخته شده است.

تعریف ممیزی پژوهش

ممیزی پژوهشی اشاره به سازوکارهایی دارد که برای تضمین تدریجی روایی و پایایی و در نتیجه دقت علمی یک پژوهش در طی فرآیند انجام پژوهش استفاده می‌شود. این سازوکارها در هر کدام از مراحل پژوهش تزریق می‌شوند تا با شناسایی و اصلاح خطاها قبل از نفوذ در مدل و قبل از این که تحلیل را مخدوش سازند، نوعی یافته‌های پژوهشی معتبر ایجاد کند.

اگر اصول پژوهش کیفی دنبال شود، تحلیل، خوداصلاح است. به عبارت دیگر تحقیق کیفی خاصیت رفت و برگشتی دارد نه خطی. طوری که یک پژوهشگر کیفی خوب بین طرح پژوهش و اجرای آن حرکت رفت و برگشتی دارد. هدف آن است همسازی بین فرموله کردن سئوال، مبانی نظری پژوهش، نمونه‌گیری، راهبردهای گردآوری داده‌ها و تحلیل تضمین شود. داده‌ها به صورت نظام‌مند بازبینی می‌شوند، کانون تمرکز پژوهش در طول انجام پژوهش حفظ می‌شود.

تناسب داده‌ها و کار تحلیل مفهومی و تفسیر به صورت مستمر نظارت و ممیزی می‌شود. راهبردهای ممیزی پژوهشی به پژوهشگر کمک می‌کند که در چه زمانی فرآیند پژوهش را تداوم بخشد، متوقف سازد یا اصلاح کند تا روایی و پایایی تحقق یابد و دقت علمی تضمین شود. پژوهشگران کیفی با پیروی از پژوهشگران علمی اثبات‌گرا میل به تمرکز بر ره‌آوردهای مطلوب پژوهش دارند تا نشان دهند چگونه راهبردهای ممیزی پژوهش برای شکل‌دهی و جهت‌دهی پژوهش در طی انجام پژوهش استفاده شوند.

راهبردهای ممیزی پژوهش

برای اجرای ممیزی پژوهشی که روایی و پایایی داده‌ها را تضمین می‌کند راهبردهای مختلفی پیشنهاد شده‌اند که مهمترین آنها به شرح زیرند:

• حساسیت پژوهشگر
• انسجام روش‌شناسی
• مناسب بودن نمونه
• گردآوری و تحلیل همزمان داده‌ها
• اندیشیدن تئوریک
• شکل‌دهی نظریه

حساسیت پژوهشگر

روایی و پایایی پژوهش فقط به تبحر پژوهشگر کیفی بستگی دارد. خلاقیت، حساسیت، انعطاف پذیری و مهارت پژوهشگر در استفاده از راهبردهای ممیزی است که روایی و پایایی بررسی را تعیین م یکند. برای مثال تحلیل مستمر منجر به حدس‌ها و پرسش‌هایی می‌شود که نمونه گیری تعمدی را ایجاب می‌کند.

انسجام رو ش‌شناسی

انسجام روش شناسی همسویی بین سئوال پژوهش و عناصر شیوه ی پژوهش را تضمین می‌کند. وابستگی متقابل اجزاء پژوهش کیفی ایجاب می‌کند که سئوال پژوهش با شیوه ی پژوهش که داده‌ها و رویه‌های تحلیل را بهم سازگاز م یسازد، همساز باشد. فرآیند پژوهش در پژوهش کیفی خطی نیست. داده‌ها ممکن است به نحو متفاوتی بررسی شوند طوری که ممکن است سئوال پژوهش تغییر داده شود یا شیوه‌های گردآوری داده‌ها اصلاح گردد. ممکن است طرح‌های نمونه‌گیری گسترش داده شده یا به طور کلی دگرگون شوند. متناسب ساختن این عناصر با داده‌ها جهت رعایت اهداف تحلیلی باید با ممیزی پژوهش عنصر قبلی و پیش فرض‌های روش‌شناسانه به عنوان یک کل متناسب باشد.

متناسب بودن نمونه

در نمونه پژوهش کیفی باید از آزمودنی‌هایی استفاده شود که بهترین دانش در مورد موضوع پژوهشی را دارا هستند. این امر باعث می‌شود که کارآمدی و اثربخشی اشباع طبقه‌ها همراه با بهینه کردن کیفیت داده‌ها تضمین شود. کفایت نمونه‌گیری که بر  اساس اشباع و تکرارپذیری محقق می‌شود.

گردآوری و تحلیل همزمان داده‌ها

این ویژگی تعامل متقابل بین آنچه دانسته م یشود و آنچه باید دانسته شود را شکل می‌دهد. تعامل رفت و برگشتی بین داده‌ها و تحلیل، جوهر دس تیابی به روایی و پایایی است.

اندیشیدن تئوریک

در گذر انجام پژوهش، ایده‌هایی از درون داده‌ها ظهور می‌کند که در داده‌های جدید مجدداً تأیید می‌شوند. این امر باعث ظهور ایده‌های جدیدی می‌شود که به نوبه خود باید در داده‌هایی که قبلاً گردآوری شده ممیزی پژوهشی شوند.

اندیشیدن تئوریک مستلزم نگاه‌های کلان و خرد است که بطور مستمر داده‌ها را بازبینی و مجدداً بازبینی می‌کنند. این نوعی مبنای محکم برای پژوهش می‌سازد و اشاره به تأمل بین نگاه خرد نسبت به داده‌ها و درک تئوریک و مفهومی کلان دارد. بنابراین تئوری از دو طریق شکل داده می‌شود:

• به عنوان ره آورد فرآیند پژوهش نه اصلاح یک چارچوب از قبل تعیین شده در طول مسیر تحلیل
• به عنوان مبنایی برای مقایسه و توسعه بیشتر تئوری.

تئوری‌های معتبر به نحوی مناسب شکل گرفته اند و از ویژگی جامعیت، منطقی بودن، ایجاز و سازگاری درونی برخوردار هستند.

نتیجه‌گیری

ممیزی پژوهش ناظر بر روایی و پایایی تحقیقات علمی است که بویژه در مطالعات توصیفی الزامی است. راهبردهای مختلفی برای این منظور وجود دارد. همه این راهبردها به صورت تدریجی و متعامل در ایجاد روایی و پایایی و در نتیجه دقت علمی نقش ایفا می‌کنند. بر این اساس دقت علمی پژوهش کیفی باید فراتر از سئوال و چالش باشد و قرائن علمی براکماتیک فرآهم کند که باید درون مبنای دانش پژوهشگر کیفی تزریق و تلفیق شود.

اگرچه راهبردهای “قابلیت اعتماد” مد نظر گوبا و لینکلن در تلاش برای ارزیابی دقت علمی مفیدند ولی فی نفسه دقت علمی را تضمین نمی‌کنند. بنابراین توجه به اهمیت راهبردهای ممیزی پژوهشی در فرآیند پژوهش از جانب پژوهشگر طوری که روایی و پایایی حاصل شود مفیدتر از آن است که پس از پایان پژوهش ارزیابان خارجی بخواهند روایی و پایایی را مورد ارزیابی قرار دهند. این راهبردها در صورتی که به نحو مناسب استفاده شوند پژوهشگر را وادار می‌کنند جهت تحلیل و گستره بررسی را در حد ضرورت اصلاح کند. در نتیجه روایی و پایایی پروژه به اتمام رسیده را تضمین کنند.

بخش اعظم ادبیات موجود در باب راهبردهای ممیزی پژوهشی بر نحوه اجرای این راهبردها بجای نحوی بهینه سازی ره‌آورد پژوهش متمرکز بوده‌اند. در عمل، کار تحلیلی پژوهشگر زیربنای این راهبردها است که اثربخشی آنها را تضمین می‌کند. برای مثال بسیاری از تصمیم‌های پژوهشی ممکن است زیربنای انتخاب نمونه باشد. این مستلزم حساسیت نسبت به نیازهای شکل دهی، ممیزی پژوهشی و تدوین تئوری هستند.

منبع: دانایی‌فرد، حسن؛ الوانی، مهدی؛ آذر، عادل. (۱۳۹۳). روش شناسی پژوهش کیفی در مدیریت: رویکردی جامع. تهران: صفار.