ماهیت روش علمی

ماهیت روش علمی چیست؟

منبع: ماهیت روش علمی نوشته آرش حبیبی نشر الکترونیک پارس مدیر

انسان از ابتدای خلقت به دنبال شناخت قواعد و اصول زیربنایی پدیده های پیرامون خود بوده است. روش های مختلف شناخت را می توان در سه حوزه متافیزیک، فلسفه و علم مورد مطالعه قرار داد. منظور از متافیزیک یا ماورالطبیعه مجموعه دانش و اطلاعاتی است که با عقل و تجربه قابل اثبات نیست. سیر و سلوک عرفانی و آموزه‌های دینی و وحیانی در این دسته قرار می‌گیرند. مباحث دینی بیشتر به عقاید شخصی افراد بر می‌گردد و از موضوع این بحث خارج است. در ادامه روش شناخت فلسفی و روش علمی مورد بحث قرار می گیرد.

• شناخت الهی و متافیزیکی
• شناخت فلسفی (عقل گرایی)
• شناخت علمی (تجربه گرایی)

روش شناخت فلسفی

فلسفه Philosophy معرب واژه یونانی فیلوسوفیا Philosophia یا φιλοσοφία به معنای «دانشْ‌دوستی» می باشد. فلسفه دانشی است که به تفکر درباره مسائل بنیادین و اساسی جهان و زندگی مانند هستی، واقعیت، آگاهی، ارزش، خِرَد، ذهن و زبان؛ می‌پردازد. برای شناخت فلسفه لازم می‌دانم با فلاسفه مشهوری چون تالس، سقراط، افلاطون، ارسطو و رنه دکارت آشنا شوید.

فلسفه با رویکردی متمایز از الهیات، نخستین بار در یونان باستان و با مطالعات تالس آغاز شد. سقراط، افلاطون و ارسطو فلسفه را به کمال رساندند و بعدها با مطالعات رنه‌دکارت، اسپینوزا و لایبنیتز فلسفه مدرن شکل گرفت. روش شناخت فلفسی به عقل گرایی منتهی می‌شود. عقل گرایی یا مکتب اصالت عقل Rationalism بر اساس تکیه بر اصول عقلی و منطقی در اندیشه، رفتار و گفتار استوار است. این مکتب توسط رنه دکارت مطرح شد و ریشه در اندیشه‌های افلاطون دارد.

روش شناخت علمی

علم یا Science مقصود آن بخش از دانستی‌ها و آگاهی‌های نوع بشر است که به روش‌های تجربی قابل اثبات و تایید باشد. این برداشت از علم مترداف با علوم تجربی و طبیعی و انسانی بکارگرفته شده است که در جهان خلقت قابل آزمایش می‌باشند و نتایج پژوهش‌های آنها دارای ما به ازای خارجی است.

علم  و روش تحقیق علمی بر اساس دیدگاه اثبات گرایی و تجربه گرایی استوار است. اثبات گرایی در علوم طبیعی و اجتماعی، داده‌های برگرفته شده از «تجربه حسّی» تنها منبع همه شناخت‌های معتبر است. داده‌هایی که می‌توان از راه حس‌ها به دست آورد را «شواهد تجربی» گویند. برخلاف اندیشه‌های پیچیده عقل گرایان، مباحث و استدلال های تجربه گرایان بسیار ساده است و بر «عقل سلیم» و «تجربه حسی» تاکید می شود. اندیشه‌های مکتب طبیعت گرایی یا اصالت تجربی Naturalism بر تجربه حسی تاکید دارد.

مکتب عقل گرایی و مکتب طبیعت گرایی

فرانسیس بیکن Francis Bacon (۱۵۶۱ تا ۱۶۲۶ ) نیز مکنب تجربه‌گرایی را بنیاد نهاد و توسط جان لاک، هیوم و راسل ادامه پیدا کرد. بسیاری وی را محور اصلی تحول فکری در قرون وسطی می‌دانند تا جایی که او را از بانیان انقلاب علمی می‌شمارند و پایان سلطه کلیسا بر تفکر را به اندیشه‌های او نسبت می‌دهند. او را پدر تجربه گرایی می‌نامند.

اگوست کنت (۱۷۹۸ تا ۱۸۵۷) فیلسوف فرانسوی و بنیان‌گذار جامعه‌شناسی (Sociology)، دکترین پوزیتیویسم Positivism را ارائه کرده است. مکتب اثبات گرایی و مکتب تجربه گرایی در تعریف ممکن است تفاوت‌هایی داشته باشند اما مبنای زیربنایی هر دو بر تجربه حسی است. کنت با اعتقاد راسخ به فلسفهٔ اثبات‌گرایی معتقد بود باید برای علومانسانی نیز حیثیتی مشابه علوم تجربی قایل شد، به این معنی که علوم انسانی نیز باید از ابزار پژوهش تجربی استفاده کنند.

روش شناسی، روش و پژوهش

پژوهش عبارت است از فرایند جستجوی منظم برای مشخص کردن یک موقعیت نامعین. بنابراین تحقیق فرایندی است که از طریق آن می‌توان درباره ناشناخته‌ها یه جستجو پرداخت و نسبت به آن شناخت لازم را کسب کرد.در این فرایند از چگونگی گردآوری شواهد و تبدیل آن به یافته‌ها تحت عنوان روش شناسی یاد می شود. روش علمی یا روش تحقیق علمی، فرایند جستجوی منظم برای مشخص کردن یک موقعیت نامعین است (سرمد، ۱۳۸۶، ص ۲۲).

تحقیق علمی عبارت است از تلاش کاوشگرانه که با آداب خاصی بطور نظام‌مند با هدف کشف مجهولی در جهان خلقت و به منظور گسترش قلمرو معرفتی نوع بشر انجام شده و شناخت حاصل از آن مصادیق و مابه‌ازای خارجی داشته‌باشند (حافظ‌نیا، ۱۳۸۹، ص ۱۳۸۹). در روش علمی ابتدا مدلها یا نظریه‌هایی که به نظر می‌رسد ماهیت پدیده را تبیین می‌کنند، قبول می‌شود و سپس نتیجه‌های منطقی از مدل پذیرفته شده استخراج می‌شود و آنها را با توجه به نتایج یافته‌های واقعی می‌سنجند. مدل تعدیل می‌شود و تلاش و جستجو برای تبیین بهتر پدیده ادامه می‌یابد.

استدلال قیاسی و استقرایی در پژوهش

روش پژوهش علمی براساس استدلال قیاسی و استقرایی انجام می‌شود.

استقرا به معنای رسیدن از جزء به کل است یعنی در این روش فکری، با استفاده از معلومات جزئی و داده‌های تجربی و برقراری ارتباط بین آنها حکم کلی استخراج می‌شود. این شیوه اندیشه در دوران رنسانس و در اندیشه‌های فرانسیس بیکن جایگاه مهمی در روش تحقیق علمی پیدا کرد.

قیاس به معنای رسیدن از کل به جزء است. به این معنا که براساس نظریه‌های موجود اقدام به فرضیه‌سازی می‌شود و با آزمون فرضیه‌ها نتایج تحقیق روشن می‌شود. این شیوه اندیشه ریشه در مکتب خِرَدگرایی دارد.

تفاوت رویکرد قیاسی و استقرایی

دقت کنید در یک تحقیق علمی رویکرد قیاسی و استقرایی از هم جدا نیستند. در واقع با استدلال قیاسی براساس قضایا و معلومات کلی به بیان مساله تحقیق پرداخته می شود و فرضیه‌ها (گزاره‌های تحقیق) تدوین می‌شود. با طراحی ابزارها و روش‌های مناسب تحقیق، داده‌ها گردآوری، طبقه‌بندی و تلخیص می‌شود. سپس با استدلال استقرایی به تجزیه‌وتحلیل داده‌ها پرداخته می‌شود و قضایای کلی استخراج می‌شود. این قضایای کلی محملی برای استدلال قیاسی بعدی و فرضیه‌سازی جدید است که پژوهشگران در بخش پیشنهاداتی برای مطالعات آینده آن را عنوان می‌کنند.

روش تحقیق قیاسی-استقرایی

جمع‌بندی بحث ماهیت روش علمی

روش تحقیق علمی کوششی برای پاسخ به سوالات انسان در زمینه علل پدیده‌های مختلف است که براساس اندیشه‌های مکتب اثبات‌گرایی و تجربه‌گرایی استوار است. اصول زیربنایی مدیریت و علوم اجتماعی نیز مبتنی بر روش تحقیق علمی قابل مطالعه، تحقیق و بررسی است. شیوه استدلال در روش تحقیق علمی مدیریت مبتنی بر شیوه قیاسی-استقرایی است. یک پژوهشگر براساس شواهد و قرائن موجود اقدام به فرضیه‌سازی می‌کند و با مشاهده و گردآوری داده‌ها به آزمون فرضیه‌های تحقیق می‌پردازد. جهت تحلیل و نتیجه‌گیری از یافته‌های تحقیق به مدد استدلالی استقرایی اصول کلی ارائه می‌شود.

پایه هر علمی، روش شناخت آن است و اعتبار و ارزش قوانین هر علمی به روش شناختی مبتنی است که در آن علم به کار می‌‌رود. روش تحقیق مجموعه‌‌ای از قواعد، ابزار و راه‌‌های معتبر و نظام یافته برای بررسی واقعیت‌‌ها، کشف مجهولات و دستیابی به راه حل مشکلات است. به طوری که انتخاب متدولوژی تحقیق یکی از مهمترین و فنی‌‌ترین مراحلی است که پژوهشگر باید با حساسیت ویژه، ابزاری مناسبی برای گردآوری داده‌‌ها طراحی شود و با انتخاب نمونه آماری، داده‌های نگرشی و جمعیت‌شناختی مورد نیاز جمع‌آوری گردد. علاوه بر این، انتخاب روش پژوهش مناسب امری دشوار و مهم است. همچنین شناخت روش‌‌های پژوهش و آگاهی از دقیق بودن آنها از حساسیت بیشتری برخوردار می‌‌باشد.