روش علمی و علم

علم (Science) کوششی نظام‌مند است که دانش را به شیوه‌ای قابل آزمایش خلق و سازماندهی می‌کند. ویژگی اصلی علم، روش‌مند بودن آن است و با روش پژوهش علمی حاصل می‌شود. بنابراین روش پژوهش (Research) زیربنای دستیابی به علم است.

دانش و شناخت انسان از منابع گوناگونی حاصل می‌شود که به‌طور تاریخی زمانی فلسفه و استدلال خردگرایانه منشاء دانش راستین تلقی می‌شد. از قرن هفدهم با مطالعات بیکن و فلاسفه دیگر، فلسفه و علوم طبیعی از هم جدا شدند. براساس رویکرد علوم طبیعی، تجربه به عنوان منشاء دانش در نظر گرفته شد. این رویکرد در ادامه به اثبات‌گرایی (پوزیتیویسم) منجر شد و روش تحقیق علمی از همین نقطه آغاز گردید.

بنابراین باید بین علم و دانش تفاوت قائل شد. علم به معنای خاص خود یعنی ساینس همان دانشی است که با روش تحقیق علمی حاصل شده است. در علوم طبیعی با استفاده از تجربه حسی و عقل سلیم می‌توان به شیوه‌ای نظام‌مند به توسعه علمی پرداخت. این دیدگاه به مباحث رفتار انسانی نیز تسری پیدا کرد و علوم انسانی شکل گرفت. البته از قرن بیستم پاردایم اثبات‌گرایی در حوزه مطالعات انسانی به چالش کشیده شد و پارادایم تفسیرگرایی و واقع‌گرایی انتقادی شکل گرفت. در این مقاله کوشش بر آن است تا ماهیت علم و روش علمی تشریح شود.

روش شناخت فلسفی

فلسفه (Philosophy) معرب واژه یونانی فیلوسوفیا Philosophia یا φιλοσοφία به معنای «دانشْ‌دوستی» می‌باشد. فلسفه دانشی است که به تفکر درباره مسائل بنیادین و اساسی جهان و زندگی مانند هستی، واقعیت، آگاهی، ارزش، خِرَد، ذهن و زبان؛ می‌پردازد. برای شناخت فلسفه لازم می‌دانم با فلاسفه مشهوری چون تالس، سقراط، افلاطون، ارسطو و رنه دکارت آشنا شوید.

فلسفه با رویکردی متمایز از الهیات، نخستین بار در یونان باستان و با مطالعات تالس آغاز شد. سقراط، افلاطون و ارسطو فلسفه را به کمال رساندند و بعدها با مطالعات رنه‌دکارت، اسپینوزا و لایبنیتز فلسفه مدرن شکل گرفت. روش شناخت فلسفی به عقل گرایی منتهی می‌شود. عقل گرایی یا مکتب اصالت عقل Rationalism بر اساس تکیه بر اصول عقلی و منطقی در اندیشه، رفتار و گفتار استوار است. این مکتب توسط رنه دکارت مطرح شد و ریشه در اندیشه‌های افلاطون دارد.

روش شناخت علمی

علم یا Science مقصود آن بخش از دانستی‌ها و آگاهی‌های نوع بشر است که به روش‌های تجربی قابل اثبات و تایید باشد. این برداشت از علم مترداف با علوم تجربی و طبیعی و انسانی بکارگرفته شده است که در جهان خلقت قابل آزمایش می‌باشند و نتایج پژوهش‌های آنها دارای ما به ازای خارجی است.

علم  و روش تحقیق علمی بر اساس دیدگاه اثبات گرایی و تجربه گرایی استوار است. اثبات گرایی در علوم طبیعی و اجتماعی، داده‌های برگرفته شده از «تجربه حسّی» تنها منبع همه شناخت‌های معتبر است. داده‌هایی که می‌توان از راه حس‌ها به دست آورد را «شواهد تجربی» گویند. برخلاف اندیشه‌های پیچیده عقل گرایان، مباحث و استدلال‌های تجربه گرایان بسیار ساده است و بر «عقل سلیم» و «تجربه حسی» تاکید می‌شود. اندیشه‌های مکتب طبیعت گرایی یا اصالت تجربی Naturalism بر تجربه حسی تاکید دارد.

فرانسیس بیکن Francis Bacon (۱۵۶۱ تا ۱۶۲۶ ) نیز مکنب تجربه‌گرایی را بنیاد نهاد و توسط جان لاک، هیوم و راسل ادامه پیدا کرد. بسیاری وی را محور اصلی تحول فکری در قرون وسطی می‌دانند تا جایی که او را از بانیان انقلاب علمی می‌شمارند و پایان سلطه کلیسا بر تفکر را به اندیشه‌های او نسبت می‌دهند. او را پدر تجربه گرایی می‌نامند.

اگوست کنت (۱۷۹۸ تا ۱۸۵۷) فیلسوف فرانسوی و بنیان‌گذار جامعه‌شناسی (Sociology)، دکترین پوزیتیویسم Positivism را ارائه کرده است. مکتب اثبات گرایی و مکتب تجربه گرایی در تعریف ممکن است تفاوت‌هایی داشته باشند اما مبنای زیربنایی هر دو بر تجربه حسی است. کنت با اعتقاد راسخ به فلسفهٔ اثبات‌گرایی معتقد بود باید برای علومانسانی نیز حیثیتی مشابه علوم تجربی قایل شد، به این معنی که علوم انسانی نیز باید از ابزار پژوهش تجربی استفاده کنند.

روش شناسی، روش و پژوهش

پژوهش عبارت است از فرایند جستجوی منظم برای مشخص کردن یک موقعیت نامعین. بنابراین تحقیق فرایندی است که از طریق آن می‌توان درباره ناشناخته‌ها یه جستجو پرداخت و نسبت به آن شناخت لازم را کسب کرد.در این فرایند از چگونگی گردآوری شواهد و تبدیل آن به یافته‌ها تحت عنوان روش شناسی یاد می‌شود. روش علمی یا روش تحقیق علمی، فرایند جستجوی منظم برای مشخص کردن یک موقعیت نامعین است (سرمد، ۱۳۸۶، ص ۲۲).

تحقیق علمی عبارت است از تلاش کاوشگرانه که با آداب خاصی بطور نظام‌مند با هدف کشف مجهولی در جهان خلقت و به منظور گسترش قلمرو معرفتی نوع بشر انجام شده و شناخت حاصل از آن مصادیق و مابه‌ازای خارجی داشته‌باشند (حافظ‌نیا، ۱۳۸۹، ص ۱۳۸۹). در روش علمی ابتدا مدلها یا نظریه‌هایی که به نظر می‌رسد ماهیت پدیده را تبیین می‌کنند، قبول می‌شود و سپس نتیجه‌های منطقی از مدل پذیرفته شده استخراج می‌شود و آنها را با توجه به نتایج یافته‌های واقعی می‌سنجند. مدل تعدیل می‌شود و تلاش و جستجو برای تبیین بهتر پدیده ادامه می‌یابد.

استدلال قیاسی و استقرایی در پژوهش

روش پژوهش علمی براساس استدلال قیاسی و استقرایی انجام می‌شود.

استقرا به معنای رسیدن از جزء به کل است یعنی در این روش فکری، با استفاده از معلومات جزئی و داده‌های تجربی و برقراری ارتباط بین آنها حکم کلی استخراج می‌شود. این شیوه اندیشه در دوران رنسانس و در اندیشه‌های فرانسیس بیکن جایگاه مهمی در روش تحقیق علمی پیدا کرد.

قیاس به معنای رسیدن از کل به جزء است. به این معنا که براساس نظریه‌های موجود اقدام به فرضیه‌سازی می‌شود و با آزمون فرضیه‌ها نتایج تحقیق روشن می‌شود. این شیوه اندیشه ریشه در مکتب خِرَدگرایی دارد.

تفاوت رویکرد قیاسی و استقرایی

دقت کنید در یک تحقیق علمی رویکرد قیاسی و استقرایی از هم جدا نیستند. در واقع با استدلال قیاسی براساس قضایا و معلومات کلی به بیان مساله تحقیق پرداخته می‌شود و فرضیه‌ها (گزاره‌های تحقیق) تدوین می‌شود. با طراحی ابزارها و روش‌های مناسب تحقیق، داده‌ها گردآوری، طبقه‌بندی و تلخیص می‌شود. سپس با استدلال استقرایی به تجزیه‌وتحلیل داده‌ها پرداخته می‌شود و قضایای کلی استخراج می‌شود. این قضایای کلی محملی برای استدلال قیاسی بعدی و فرضیه‌سازی جدید است که پژوهشگران در بخش پیشنهاداتی برای مطالعات آینده آن را عنوان می‌کنند.

روش تحقیق قیاسی-استقرایی

جمع‌بندی بحث روش علمی

روش تحقیق علمی کوششی برای پاسخ به سوالات انسان در زمینه علل پدیده‌های مختلف است که براساس اندیشه‌های مکتب اثبات‌گرایی و تجربه‌گرایی استوار است. اصول زیربنایی مدیریت و علوم اجتماعی نیز مبتنی بر روش تحقیق علمی قابل مطالعه، تحقیق و بررسی است. شیوه استدلال در روش تحقیق علمی مدیریت مبتنی بر شیوه قیاسی-استقرایی است. یک پژوهشگر براساس شواهد و قرائن موجود اقدام به فرضیه‌سازی می‌کند و با مشاهده و گردآوری داده‌ها به آزمون فرضیه‌های تحقیق می‌پردازد. جهت تحلیل و نتیجه‌گیری از یافته‌های تحقیق به مدد استدلالی استقرایی اصول کلی ارائه می‌شود.

پایه هر علمی، روش شناخت آن است و اعتبار و ارزش قوانین هر علمی به روش شناختی مبتنی است که در آن علم به کار می‌‌رود. روش تحقیق مجموعه‌‌ای از قواعد، ابزار و راه‌‌های معتبر و نظام یافته برای بررسی واقعیت‌‌ها، کشف مجهولات و دستیابی به راه حل مشکلات است. به طوری که انتخاب متدولوژی تحقیق یکی از مهمترین و فنی‌‌ترین مراحلی است که پژوهشگر باید با حساسیت ویژه، ابزاری مناسبی برای گردآوری داده‌‌ها طراحی شود و با انتخاب نمونه آماری، داده‌های نگرشی و جمعیت‌شناختی مورد نیاز جمع‌آوری گردد. علاوه بر این، انتخاب روش پژوهش مناسب امری دشوار و مهم است. همچنین شناخت روش‌‌های پژوهش و آگاهی از دقیق بودن آنها از حساسیت بیشتری برخوردار می‌‌باشد.

حبیبی، آرش. (۱۴۰۰). روش تحقیق پیشرفته. تهران: نارون.