سازمان دولتی (بخش عمومی)

سازمان دولتی (Public organization) به سازمانی گفته می‌شود که مالکیت آن در اختیار دولت بوده و با هدف ارائه خدمات به شهروندان اداره می‌شود. در دنیا، سازمان‌های دولتی با عنون بخش عمومی Public Sector شناخته می‌شوند و در برابر  بخش خصوصی قرار می‌گیرند.

در ادبیات و فرهنگ دانشگاهی و عامه کشور بخش خصوصی همان بخش خصوصی نامیده می‌شود ولی از بخش عمومی با عنوان سازمان‌های دولتی نام برده می‌شود. ساختار دولتی در کشورهای جهان سوم اصولاً مبتنی بر بدنه دولتی بسیار بزرگ است و کوچک‌سازی دولت در حد یک شعار باقی می‌ماند. سازمان‌های دولتی به صورت ضمنی مفهوم بوروکراسی و ناکارآمدی در پاسخ به نیازهای عمومی را همراه دارد. مشتریان و خدمات گیرندگان سازمان‌های دولتی و وابسته به دولت مردم هستند، بنابراین این سازمان‌ها با حجم زیادی از مخاطبان مواجه هستند.

با وجود تکرار هر روزه فرآیند خدمات در این سازمان‌ها، بهبودی در نظام بوروکراتیک، زمان‌بندی، شیوه ارائه خدمات و فرآیندهای سازمانی صورت نمی‌گیرد. فرآیندهای سازمانی بسیار پیچیده، افراد تک تخصصی، وجود ایستگاه‌های زیاد کاری و عدم نمایش درست دستورالعمل‌ها همیشه حاکم است. نتیجه نیز هدر رفتن وقت، سرگردانی، نارضایتی و نحوه بد پاسخگویی کارکنان است. اینها نگاه کلی به یک سازمان دولتی است که هر فردی در یک مواجهه با آن احساس می‌کند. به‌راستی سازمان دولتی چیست و بخش عمومی دقیقاً چه تعریف و کارکردی دارد؟ اینها پرسش‌هایی است که در این مقاله پاسخ داده می‌شود.

تفاوت سازمان دولتی با بخش خصوصی

سازمان‌های دولتی به سازمان‌هایی اطلاق می‌شوند که تحت امر دولتی مرکزی به انجام فعالیتی معین می‌پردازند، گستره این فعالیت‌ها بسیار متنوع و گسترده است. بطور کلی سازمان‌های دولتی به دو دسته سازمان‌های مجری (که در این سازمان‌ها انگیزه تحصیل درآمد مورد توجه قرار نمی گیرد) مانند وزارت خانه‌ها و موسسات دولتی همچون نهاد ریاست جمهوری و دیوان محاسبات کشور و سازمان‌های دولتی بازرگانی (که سودآوری و تحصیل درآمد از اهداف اساسی آنها هستند) مانند شرکت‌های بیمه و بانک‌ها تقسیم می‌شوند.

در علم اقتصاد، بخش خصوصی بخشی از اقتصاد است که هم برای بهره‌های شخصی راه‌اندازی شده‌است و هم تحت کنترل دولت نیست. برعکس، شرکت‌هایی که بخشی از دولت هستند قسمتی از بخش عمومی به‌شمار می‌آیند. سازمان‌های خصوصی غیرانتفاعی به عنوان بخش اختیاری (Voluntary sector) در نظر گرفته می‌شود.

سازمان‌های غیر دولتی بطور کلی به چهار دسته تقسیم می‌شوند:

• خیرخواهانه
• خدماتی
• مشارکتی
• توانمندسازی

در سازمان‌های خدماتی فعالیت هایی مانند برآورده کردن نیازهای فقرا، توزیع خوراک، پوشاک و دارو به عنوان هدف تعریف می‌شوند. نحوه مدیریت این سازمان‌ها عموماً سنتی است.

سازمان‌های خدماتی هدف‌شان در برنامه‌ریزی و فراهم اوردن خدمات آموزشی و بهداشتی برای خانواده‌ها خلاصه می‌گردد.

سازمان‌های مشارکتی پروژه‌های خود یار را به کمک مردم محلی به سرانجام می‌رسانند.

در نهایت هدف اصلی سازمان‌های توانمندسازی کمک به افراد در جهت دستیابی به توسعه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. این از طریق درک شفاف ایشان از توانایی هایشان و بالا بردن آگاهی‌ها است تا در نهایت افراد بتوانند خود کنترل زندگی شان را در دست گیرند.

سازمان‌های دولتی به عنوان جامعه آماری

مورد مطالعه در بسیاری از پژوهش‌های مدیریت و علوم اجتماعی «سازمان‌های دولتی» است. اما هیچکدام به روشنی مشخص نمی‌کنند منظورشان از سازمان‌های دولتی دقیقا کجاست؟ بخش بزرگ سازمان‌های کشور در دسته سازمان‌های دولتی قرار می‌گیرند. وقتی مورد مطالعه بخش عمومی باشد طیف گسترده‌ای از سازمان‌ها را شامل خواهد شد. برای جمع‌بندی و ایجاد ذهنیت درست باید بدانید برخی سازمان‌های دولتی زیرنظر رهبری هستند که عبارتند از:

• دفتر رهبری
• بنیاد شهید و امور ایثارگران
• مجمع تشخیص مصلحت نظام
• شورای نگهبان
• کمیته امداد امام خمینی
• بنیاد مستضعفان و جانبازان
• بنیاد مسکن انقلاب اسلامی
• سازمان حج و زیارت
• صدا و سیمای جمهوری اسلامی

برخی دیگر از سازمان‌های دولتی بزرگ نیز زیرنظر مجلس هستند:

• خانه ملت
• کتابخانه مجلس
• شبکه نخبگان
• مرکز پژوهشهای مجلس
• مجلس خبرگان
• دیوان محاسبات کشور

اگر منظور شما از بخش دولتی، نهادهای زیر نظر دولت باشد سازمان‌های زیر را شامل می‌شود:

• ریاست جمهوری
• سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور
• موسسه عالی مدیریت و برنامه‌ریزی
• سازمان مدیریت (معاونت فنی)
• مرکز بررسی‌های استراتژیک
• مرکز تحقیقات استراتژیک
• دفتر همکاری‌های فنآوری

نهادهای تخصصی‌تری نیز به عنوان سازمان‌های دولتی زیر نظر ریاست جمهوری هستند که عبارتند از:

• سازمان بهزیستی ایران
• مرکز آمار ایران
• سازمان نظام پزشکی
• سازمان نقشه‌برداری کشور
• سخنگوی دولت
• ستاد مبارزه با مواد مخدر
• سازمان انرژی اتمی
• سازمان تربیت بدنی
• فرهنگستان علوم پزشکی
• فرهنگستان زبان وادبیات فارسی
• سازمان ملی جوانان
• سازمان حفاظت محیط زیست
• دبیر خانه شورای اطلاع رسانی
• سازمان بازنشتگی کشوری

انواع سازمان‌های دولتی

سازمان‌های مجری فعالیت‌های از نوع دولتی (غیرانتفاعی)

سازمان هایی هستند که برای تحصیل درآمد ایجاد نشده اند، بلکه برای اجرای قسمتی از برنامه‌های اقتصادی ،فرهنگی، اجتماعی یا سیاسی دولت تاسیس شده اند.

شما می‌توانید برنامه‌های کاربردی سایت را با ۵۰% تخفیف ویژه خریداری کنید.

در تشکیل سازمان‌های فوق، انگیزه تحصیل درآمد مورد توجه قرار نمی گیرد. بلکه الزامات قانونی و ضرورت‌های اجتماعی از انگیزه‌های مهم تاسیس این قبیل سازمان‌ها به شمار می‌آید.

سازمان‌های دولتی غیرانتفاعی به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:

وزارتخانه ها
براساس ماده ۲ قانون محاسبات عمومی کشور، وزارتخانه واحد سازمانی مشخصی است که به موجب قانون به این عنوان شناخته شده یا بشود.

موسسات دولتی
براساس ماده ۳ قانون محاسبات عمومی کشور، موسسه دولتی واحد سازمانی مشخصی است که به موجب قانون ایجاد و زیر نظر یکی از قوای سه گانه اداره می‌شود و عنوان وزارتخانه ندارد. مانند نهاد ریاست جمهوری، دیوان محاسبات، سازمان جنگل‌ها و مراتع.

سازمان‌های مجری فعالیت‌های از نوع بازرگانی

سازمان هایی هستند که علاوه بر اینکه هزینه‌های تولید کالا و خدمات را از محل درآمدهای خود تامین می‌کنند، مقداری درآمد نیز برای دولت تحصیل می‌کنند.

در سازمان‌های بازرگانی وابسته به دولت، هزینه‌ها با درآمدها در ارتباط می‌باشند، به این معنی که هزینه‌ها موجب تحصیل درآمد می‌شوند. این رابطه در سازمان‌های بازرگانی بخش خصوصی نیز مصداق دارد. شرکت‌های دولتی از سازمان‌های بازرگانی وابسته به دولت می‌باشند.

اداره امور شرکت‌های دولتی شباهت زیادی با سازمان‌های بازرگانی خصوصی دارند. به همین لحاظ سیستم حسابداری آنها از اصول و موازین پذیرفته شده حسابداری بازرگانی پیروی می‌نماید.

براساس ماده ۴ قانون محاسبات عمومی کشور، شرکت دولتی واحد سازمانی مشخصی است که با اجازه قانون به صورت شرکت ایجاد شود و یا به حکم قانون و یا دادگاه صالح ملی شده و یا مصادره شده و به عنوان شرکت دولتی شناخته شده باشد و بیش از پنجاه درصد سرمایه آن متعلق به دولت باشد. هر شرکت تجاری که از طریق سرمایه گذاری شرکت‌های دولتی ایجاد شود، مادامی که بیش از پنجاه درصد سرمایه آن متعلق به شرکت‌های دولتی است، شرکت دولتی تلقی می‌شود. مانند سازمان‌های منطقه‌ای آب و برق، شرکت دخانیات ایران، شرکت فولاد ایران.

شرکت دولتی

شرکت دولتی، یک واحد سازمانی مشخصی است که با اجازه قانون به صورت شرکت ایجاد شده و تمام یا دست کم بیش از ۵۰% از سرمایه آن متعلق به دولت باشد،اعم از اینکه ابتدا دولت آن را تشکیل داده باشد یا بر اثر ملی شدن، تمام سهام آن به دولت انتقال داده شده باشد(مثل شرکت ملی نفت ایران). لذا هر شرکت تجاری که از طریق سرمایه گذاری شرکت‌های دولتی ایجاد گردد مادام که بیش از ۵۰% سرمایه آن متعلق به شرکت‌های دولتی است،دولتی تلقی می‌گردد.

با این وجود، شرکت تجارتی که از طریق سرمایه گذاری شرکت‌های دولتی،مثلاَ به صورت شرکت سهامی خاص،تشکیل شود شرکت دولتی به معنای اخص نبوده و طبق قانون خاصی نیز اداره نخواهد شد؛اما چون بیش از نصف سرمایه آن متعلق به شرکت یا شرکت‌های دولتی است،شرکت دولتی محسوب خواهد شد.

شرکت مذبور،تابع مقررات لایحه اصلاح قسمتی از قانون تجارت و مقررات قانون تجارت بوده و باید طبق آن‌ها تشکیل و به ثبت داده شود.پس از ثبت است که دارای شخصیت حقوقی خواهد شد.اداره امور، ورشکستگی و تصفیه آن طبق مقررات قوانین مزبور،به عمل خواهد آمد.

شرکت‌های دولتی که با اجازه قانون تشکیل می‌شود،دارای شخصیت حقوقی هستند و برخلاف شرکت‌های تجارتی،نیاز به ثبت ندارند.شرکت‌های دولتی تابع ماده ۳۰۰ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت،مصوب ۲۷/۱۲/۱۳۴۷ است که می‌گوید:”شرکت‌های دولتی،تابع قوانین تاسیس و اساسنامه‌های خود می‌باشند و فقط نسبت به موضوعاتی که در قوانین و اساسنامه‌های آن‌ها ذکر نشده،تابع مقررات این قانون می‌شوند”

با توجه به مفاد این ماده می‌توان گفت شرکت‌های دولتی تا آنجا که در اساسنامه شان قید نشده باشد،شکل شرکت‌های سهامی را دارند و می‌توان آن‌ها را تاجر تلقی کرد.

خلاصه و جمع‌بندی

سازمان دولتی به سازمانی زیر فرمان یک دولت اطلاق می‌شود که از جانب دولت مرکزی به منظور فعالیتی معین ایجاد می‌شود. این مأموریت‌های کاری می‌تواند دائم یا موقت باشد. سازمان‌های دولتی طیف فعالیت‌های گوناگونی در بر می‌گیرند، از سازمان‌های اطلاعاتی تا سازمان‌های بیمه و بانکها و … را شامل می‌شود. مدیریتی که در سازمان‌های دولتی اتفاق می‌افتد مدیریتی سنتی و با نگاه و رویکرد پدرسالارانه ( مدیریت عمودی از بالا به پایین می‌باشد.) در این نوع از مدیریت معمولاً هیئتی در راس قرار دارند که بودجه بندی اجرایی را برنامه‌ریزی می‌کنند، برای نقش‌ها و فعالیت‌ها تعاریفی را تدوین می‌کنند، نظارت‌های دوره‌ای و از پیش تعیین شده را به اجرا در می‌آورند. در نهایت در صورت نیاز تغییرات لازم را در هر کدام از روندها برنامه‌ریزی و نگارش می‌کنند.

با توجه به آن چه که بدان اشاره شد؛ تامین بودجه بصورت برون زا (بدون مشارکت دست اندر درکاران) و رویکرد مدیریت سنتی، بی تردید یکی از آسیب‌های وارده به سازمان‌های دولتی و پروژه‌های اجرایی شان خواهد بود. در این سازمان‌ها تعلق خاطر، احساس همدلی و مشارکت به اهداف تعیین شده با کاهش روبرو خواهد بود. کارکنان و شرکت کنندگان در پروژه بعضاً نه تنها احساس مشارکت و تعلق خاطر به اهداف را ندارند زیرا که اهداف از پیش تعیین شده و تحمیلی هستند. همچنین احساس می‌کنند که نیرویی بیرونی آنها را در کنترل خود دارد. حتی در حالاتی بسیار آسیب زا آنان احساس می‌کنند که باید وظایف خود را فقط به جهت تحصیل درآمد و دریافت حقوق انجام دهند. در نهایت باید گفت سازمان دولتی ناکارامدی‌هایی دارد که باید ارزیابی و بازنگری شوند.