سواد اطلاعاتی : تعاریف و مفاهیم
سواد اطلاعاتی Information literacy مجموعه قابلیت‌ها و توانایی‌های تشخیص این مساله است که چه زمانی به وجود اطلاعات نیاز است و چه زمانی نیاز نیست. در فراسوی مهارتهای پایه خواندن، نوشتن و علم حساب، شهروندان و کارکنان قرن ۲۱ به مهارتهای تحلیلی هم نیاز دارند.
ابزارهای فناورانه عصر اطلاعات، شبکه‌های رایانه ای، سیستم‌های ارتباط از راه دور و پایگاه‌های اطلاعاتی بصورت بی سابقه اطلاعات را تحت شعاع قرار داده اند. در عصر اطلاعات حاضر، سرعت در کار و افزایش این سرعت بستگی به کیفیت بالای اطلاعات دقیق دارد. بهرحال، اطلاعات زیادتر شده و تقسیم شده در قالب‌های مختلف رسانه‌ای در محل‌های دوگانه و چند وضعیتی دوبرابر شده است. به منظور دسترسی و استفاده از این منابع بی شمار و موثر، مردم باید سواد اطلاعاتی داشته باشند.
سواد اطلاعاتی از مفاهیمی است که ریشه در مباحث فناوری اطلاعات و ارتباطات دارد. از طریق بهبود این مهارت و توانمندی در افراد می‌توان با مقوله فناوری هراسی مبارزه کرد. داشتن سواد اطلاعاتی که از آن به عنوان خواندن و نوشتن در فضای مجازی یاد شده است گاهی جنبه منفی هم دارد و به صورت پدیده سایبرلوفینگ (پرسه‌زنی اینترنتی) ظاهر می‌شود. در مجموع سواد رسانه‌ای و توانمندی استفاده از شبکه از ضروریات عصر حاضر است. سیستم‌های آموزشی و موسسات باید بصورت جدی با این چالش‌های عصر اطلاعات برخورد نمایند. این مقوله شامل ساختار مجدد فرآیند آموزشی در استفاده از اطلاعات در جهان واقعی می‌باشد. نقش استاد از فراهم کننده حقایق پیش ساخته به تسهیل کننده فعال آموزشی تبدیل تغییر یافته است.
تعریف سواد اطلاعاتی
انجمن کتابداری آمریکا در بیانیه‌ای تعریفی برای جامعه سواد اطلاعاتی جهانی در قرن ۲۱ ارائه کرده اند که در آن سواد اطلاعاتی قابلیتی برای جستجو و تاثیرگذاری روی منابع اطلاعاتی کاربران، شامل چگونگی استفاده از دانش و فناوری‌ها و اشکال در اطلاعات ذخیره شده عنوان شد. همچنین جامعه اطلاعاتی به گفته کارشناسان و اساتید صاحب نظر، نتیجه توسعه فناوری اطلاعات و کاربردهای آن در زندگی بشر بوده، به طوری که این کاربردها شامل تجارت الکترونیکی، دولت الکترونیکی، بانکداری و آموزش الکترونیکی هستند و در به وجود آمدن فرصت برای الکترونیکی شدن شهرها نقش موثری دارند.
اطلاعات مجموعه‌ای از آگاهی هاست که مبانی اکتشافات و تولید دانش قرار می‌گیرد. از پردازش و پرورش داده‌های خام و پردازش نشده اطلاعات بوجود می‌آید. به هر نوع داده گردآوری شده با استفاده از روش‌های مختلف نظیر مطالعه، مشاهده، مصاحبه و سایر موارد دیگر اطلاق می‌شود.
سواد از نظر مفهومی داشتن توانایی خواندن و نوشتن است
تاکنون تعریف‌های گوناگونی از سواد اطلاعاتی ارائه شده است، اما فصل مشترک تمام آنها توانایی شناسایی درست منابع اطلاعاتی، توانایی دسترسی به آنها، و توانایی استفاده هدفمند از آنها می‌باشد. در تعریف‌های ارائه شده از این مقوله برخی به عناصر رفتاری و برخی دیگر به عناصر شناختی یا مجموعه‌ای ازاین عناصر پرداخته اند.
در فرهنگ کتابداراران سواد اطلاعاتی اینگونه تعریف شده است : آگاهی از قابلیت‌های محاسباتی و توانایی تشخیص و بیان روشن مسائلی که به کمک فن آوری رایانه‌ای قابل حل هستند. این آگاهی شامل برنامه‌ریزی برای رایانه نمی شود و سواد اطلاع رسانی نیز به نظامی گفته می‌شود که برای سازماندهی، ذخیره سازی، بازیابی و اشاعه اطلاعات طراحی شده است.
سواد اطلاعاتی از دیدگاه وبر و جانسون
سواد اطلاعاتی به معنای توانایی در اتخاذ رفتار اطلاع یابی مناسب به منظور شناسایی اطلاعات مورد نیاز برای تامین نیازهای اطلاعاتی است، به طوری که دسترسی به اطلاعات موردنظر به استفاده صحیح، اخلاقی و موثر از اطلاعات در جامعه منجر شود. اطلاعات موردنظر ممکن است از طریق هر کانال یا رسانه‌ای که میسر باشد بدست آید.
سواد اطلاعاتی مجموعه مهارت‌هایی است که فرد را قادر می‌سازد اولاً نیاز اطلاعاتی خود را تشخیص دهد. دوماً با شناسایی منابع اطلاعاتی موجود به تدوین روش جستجو در این منابع می‌پردازد. سوماً پس از انجام جستجو اطلاعات بدست آمده را ارزیابی می‌کند. در نهایت برای تولید اطلاعات جدید پیوند لازم بین اطلاعات جدید را با دانش قبلی خود برقرار سازد.
سواد دیجیتال نیز مقوله مشابهی است. سواد اطلاعاتی به معنای آگاهی، درک و توانمندی افراد در استفاده کارامد از ابزارها و امکانات دیجیتال در جهت شناسائی، دستیابی، مدیریت، ارزیابی و تحلیل منابع دیجیتال، خلق دانش جدید و ارتباط با دیگران در زمینه کاری و اجتماعی است. بنابراین سواد دیجیتال در سه سطح شایستگی دیجیتالی، کاربری دیجتالی و انتقال دیجیتال قابل شناسائی است. زندگی امروز به استفاده از ابزارهای دیجیتال پیوند خورده است. برای استفاده از این ابزارهای دیجیتالی باید دانش و سواد کافی را داشته باشیم. به دانش استفاده از ابزارهای دیجیتال سواد دیجیتالی گفته می‌شود.
باسواد اطلاعاتی
باسواد اطلاعاتی فردی است که قادر است سخت افزارها و نرم‌افزارهای کاربردی پایگاه داده و فن آوری‌های دیگر را برای انجام امور گوناگون مربوط به تحصیل، حرفه و امور شخصی خود بکار گیرد. فرد باسواد اطلاعاتی، ارزش اطلاعات را تشخیص داده و وقتی برای حل مشکلی، به اطلاعات نیازمند است، توانایی پیدا کردن و تحلیل آنها را داشته و قادر است محتوای اطلاعات را با دید انتقادی ارزیابی کند؛ همچنین استفاده از محتوای اطلاعاتی را به درستی و با مهارت انجام می‌دهد و از طرفی، توانایی ایجاد محتوای کیفی را نیز دارد. بنابراین افرادی که مایلند تا به سواد اطلاعاتی دست یابند ابتدا باید مهارتهای تکنولوژی مربوطه را کسب نمایند.
مهارتهای لازم برای باسوادان اطلاعاتی
- مهارتهای فنی (سواد رایانه‌ای)
- مـهارت‌های ذهنی (سواد عمومی یا سنتی)
- مهارتهای ارتباطی و اطلاعاتی
جامعه اطلاعاتی
جامعه اطلاعاتی جایی است که تولید، توزیع و استفاده از اطلاعات برای تمامی امور زندگی بصورت آزادانه در دسترس همگان قرار داشته باشد. سواد امروز مجموعه‌ای از عملیات است که یک شهروند الکترونیکی باید بتواند برای انجام امورات خود در یک شهر الکترونیکی یا جامعه مجازی انجام دهد. توانایی استفاده از رایانه، اینترنت و کاربردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات بخشی از سواد اطلاعاتی را تشکیل می‌دهند که باید نگاه شهروندان به جامعه اطلاعاتی متفاوت از جامعه سنتی باشد تا بتواند جامعه جهانی اطلاعات را درک کند.
تعبیر سواد اطلاعاتی را نخستین بار پل ژوکروفسکی به کار برد. وی در طرح پیشنهادی خود به کمیسیون ملی علوم کتابداری و اطلاع رسانی ایالات متحده در ۱۹۷۴، به تبیین اهداف دستیابی به سواد اطلاعاتی پرداخت. او کسی را دارای سواد اطلاعاتی می‌داند که برای استفاده از منابع اطلاعاتی آموزش دیده باشد و بتواند با استفاده از اطلاعات مسایل خود را حل کند. در سال ۱۹۷۶ لی پورچینال سواد اطلاعاتی را مهارت یافتن و استفاده از اطلاعات برای حل مشکلات با استفاده از منابع اطلاعاتی می‌داند. از نظر او شناخت منابع و حمل آنها برای پاسخ به سوال اصل اساسی سواد اطلاعاتی است.
خلاصه و جمع‌بندی
در دهه ۱۹۸۰ عنصر فن آوری اطلاعات نیز وارد تعریف سواد اطلاعاتی شد و این مقوله به عنوان سواد در جامعه اطلاعاتی مورد توجه قرار گرفت. کارول کولت معتقد است سواد اطلاعاتی و سواد کارکردی بسیار به یکدیگر نزدیک هستند. منظور از سواد کارکردی توانایی خواندن و استفاده از اطلاعات در زندگی روزمره، تشخیص نیاز اطلاعات، جستجوی اطلاعات برای تصمیم‌گیری آگاهانه است.
لازمه سواد اطلاعاتی، توانایی کنترل اطلاعات تولید شده توسط رایانه‌ها و رسانه‌های ارتباط جمعی است. در ایران نیز این مقوله بسیار مورد توجه قرار گرفته است و در امر آموزش باید جدی‌تر نگریسته شود. برای بالندگی جامعه و همگامی با استفاده از فناوری‌های جدید باید این مقوله مورد عنایت بیشتری قرار گیرد.
بطور کلی می‌توان گفت این نوع سواد مجموعه مهارت‌هایی است که فرد را قادر می‌سازد نیاز اطلاعاتی خود را تشخیص دهد. همچنین با شناسایی منابع اطلاعاتی موجود به تدوین روش جستجو در این منابع پرداخته و پس از انجام جستجو اطلاعات به دست آمده را ارزیابی کرده و به منظور تولید اطلاعات جدید پیوند لازم بین اطلاعات جدید را با دانش قبلی خود برقرار سازد. در عصر حاضر باسواد به فردی گفته می‌شود که مهارت کار فناوری اطلاعات و ارتباطات را داشته باشد.
منبع: مفهوم سواد اطلاعاتی و جامعه اطلاعاتی نوشته مجید میرمحمدی به فرماندهی آزاده اردشیری‌چم
دانلود پرسشنامه سواد اطلاعاتی
سیامک و داورپناه (۱۳۸۵) ابزار استاندارد سنجشی با نام پرسشنامه سواد اطلاعاتی را تدوین کرده‌اند. این پرسشنامه بر مبنای استانداردهای پنج گانه انجمن کتابخانه‌های دانشگاهی و پژوهشی طراحی شده است. در این مقیاس ۵۵ گویه با طیف لیکرت پنج درجه برای سنجش ابعاد مختلف سواد اطلاعاتی درنظر گرفته شده است.
ابعاد پرسشنامه: توانایی تعیین وسعت و ماهیت اطلاعات، توانایی دسترسی مؤثر به اطلاعات، توانایی ارزیابی نقادانه اطلاعات، توانایی کاربرد هدفمند اطلاعات و توانایی درک موارد حقوقی و اقتصادی کاربرد اطلاعات
دانلود فصل دو و ادبیات پژوهش سواد دیجیتال
فصل دو شامل مبانی نظری و ادبیات پژوهش سواد دیجیتال به صورت فایل ورد همراه با منابع فارسی و انگلیسی
تهیه و تنظیم: پشتیبانی پارس مدیر
مدیریت فناوری اطلاعات | ۳۰ آبان ۹۱
