نگاشت مفهومی
نگاشت مفهومی (Concept map) نموداری است که به صورت تصویری سازه‌های زیربنایی یک مفهوم و الگوی روابط پیچیده میان آنها را نمایش می‌دهد. این روش مانند نگاشت علی یکی از انواع روش‌های نگاشت شناختی است و در دسته سیستم‌های نرم و تحقیق در عملیات نرم قرار می‌گیرد.
از این روش می‌توان در ادامه یک تحقیق کیفی و برای مدلسازی استفاده کرد. زمانیکه شاخص‌ها و سازه‌های زیربنایی پدیده مورد مطالعه مشخص شدند باید الگوی روابط آنها شناسایی شود. از روش‌های نگاشت‌شناختی برای این منظور می‌توان بهره گرفت. بویژه در مطالعات مدیریت و علوم انسانی که سازه‌ها و روابط درهم‌تنیده‌ای وجود دارند چنین روشی از کارایی بسیاری بالایی برخوردار است.
روش نگاشت مفهومی چارچوب مفهومی را به زبان مشارکت کنندگان بیان می‌کند و محصول گرافیکی ارائه می‌نماید که می‌تواند برای همه مشارکت کنندگان قابل فهم باشد و همه ایده‌های عمده و روابط درونی بین آنها را منعکس نماید. این روش اغلب روحیه و انسجام سازمانی با گروهی را نیز افزایش می‌دهد. این مقاله مبانی نظری نگاشت مفهومی و هر یک از گامهای آن را تشریح می‌کند و برخی از کاربردهای مدیریتی آن را مطرح می‌نماید.
تعریف نگاشت مفهومی
نگاشت مفهومی نوعی مفهوم سازی ساختار یافته است که گروه‌ها می‌توانند از آن برای طراحی یک چارچوب مفهومی، انواع مدل‌های مفهومی و حتی پرسشنامه استفاده نمایند. این روش توسط جوزف نواک معرفی گردید.
پروفسور جوزف نواک، استاد دانشگاه فلوریدا و پیشگام در عرصه طراحی نقشه ادراکی و نگاشت مفهومی است. نرم‌افزار CMap توسط موسسه نواک برای حل مسائل نگاشت مفهومی طراحی شده است.
نگاشتهای مفهومی ابزاری برای سازماندهی و ارائه دانش می‌باشند و شامل مفاهیمی هستند که معمولا به صورت سلسله‌مراتبی، نقطه‌ای و یا خوشه‌ای نشان داده می‌شوند. نگاشتهای سلسله‌مراتبی معمولا در امور آموزشی مورد استفاده قرار می‌گیرند که در آن مفاهیم در دایره‌ها یا مربع هایی محصور شده و روابط بین آنها با خط ارتباطی مشخص می‌شود. کلمات روی خط رابطه بین دو مفهوم را نشان می‌دهد.
مفهوم بعنوان نظم مشاهده شده در رویدادها، اهداف یا اسناد تعریف شده است که با این عنوان نامگذاری شده اند. عنوان برای بیشتر مفاهیم یک لغت است، اگر چه گاهی اوقات از سمبلهایی مثل. یا + نیز برای نشان دادن آنها استفاده می‌شود. قضایا بخش دیگری از نگاشتهای مفهومی هستند که شامل دو مفهوم یا مفاهیم بیشتری می‌باشند که به دیگر واژه‌ها به شکل یک عبارت با معنی مرتبط گردیده اند.
پایایی روش نگاشت مفهومی
برای محاسبه پایایی روش نگاشت مفهومی از شاخص نرخ تنیدگی Stress value استفاده می‌شود. چنانچه میزان نزخ تنیدگی از ۰/۳۵ کمتر باشد پایایی مورد تایید است.
انواع نگاشت مفهومی
از آنجا که نگاشتهای نقطه‌ای و خوشه‌ای کاربرد بیشتری در مدیریت دارند بحث را با تمرکز بر این نگاشت‌ها ادامه می‌دهیم.
در نگاشتهای مفهومی سلسله‌مراتبی، عمومی ترین مفاهیم در بالای نقشه و مفاهیم خاص تر و آنهایی که عمو میت کمتری دارند در پایین سلسله‌مراتب قرار می‌گیرند. یکی از ویژگی‌های نگاشتهای مفهومی سلسله‌مراتبی، وارد کردن روابط متقاطع» می‌باشد که بیانگر روابط بین مفاهیم در حوزه‌های مختلف نگاشت مفهومی می‌باشد. روابط متقاطع به ما کمک می‌کند تا ببینیم چطور حوزه هایی از دانش که در یک نگاشت ارائه می‌شوند با یکدیگر مرتبط می‌باشند.
دو بعد از نگاشتهای مفهومی وجود دارد که در تسهیل تفکر خلاق مهم می‌باشند: ساختار سلسله‌مراتبی نگاشت و توانایی آن در شناسایی روابط متقاطع و توصیف آنها. بعد دیگری که می‌تواند به نگاشتهای مفهومی سلسله‌مراتبی اضافه شود نمونه‌های خاصی از رویدادها می‌باشد که به روشن شدن معنی یک مفهوم خاص کمک می‌کند.
فرایند انگاره نگاری مفهومی
واژه «مفهوم سازی ساختار یافته» به فرایندی اشاره دارد که می‌تواند بعنوان توالی گامهای عملیاتی عینی که به ارائه مفهوم منجر می‌شود تعریف گردد. هر زمان که گروهی از افراد می‌خواهند چارچوب مفهومی در زمینه‌های علوم آموزشی، اجتماعی، شناختی و مدیریتی به وجود بیاورند و یا مدنی در این خصوص طراحی نمایند می‌توانند از فرایند نگاشت مفهومی استفاده کنند.
نگاشت مفهومی ارائه تصویری تفکر گروه است که همه ایده‌های گروه در ارتباط با موضوع تحت بررسی، چگونگی ارتباط این ایده‌ها با یکدیگر و میزان اهمیت آنها را نشان می‌دهد. دیدگاه کلی در مورد فرایند انگاره نگاری مفهومی در شکل بالای همین صفحه ارائه شده است. نگاشت مفهومی ترکیب مناسبی از رویه‌های استقرایی و قیاسی پژوهش می‌باشد. به عبارت دیگر این روش هم رویکرد گروه خبره و روش دلفی و هم رویکردهای آماری و پیمایشی را در بر می‌گیرد و به همین دلیل از اعتبار بالایی برخوردار است.
شش گام نگاشت مفهومی عبارتند از:
- آماده سازی
- ایجاد عبارات
- ساختاردهی عبارات
- ارائه مجدد عبارات به شکل یک نگاشت مفهومی
- تفسیر نگاشت‌ها
- کاربرد نگاشت‌ها
لازم به توضیح است آماده‌سازی شامل انتخاب مشارکت کنندگان و توسعه تمرکز برای مفهوم سازی است. همچنین ارائه مجدد با استفاده از مقیاس‌بندی چند بعدی و تجزیه و تحلیل خوشه‌ای صورت می‌گیرد. در نهایت با چنین روشی می‌توان مدلی را برای روابط میان سازه‌های تشکیل دهنده یک پژوهش ارائه کرد.
ترجمه اصل مقاله نگاشت مفهومی
در این فایل آموزشی، علاوه بر آموزش نگاشت مفهومی، کار با نرم‌افزار CMap نیز تشریح شده است. ترجمه مقاله آموزش نگاشت مفهومی نوشته جوزف نواک ارائه شده است.
نگاشت مفهومی (نقشه ادراکی) به صورت ابزارهای گرافیکی در راستای ساماندهی و ارائه دانش، مطرح می‌باشد. این ابزارها، مفاهیم را لحاظ می‌کنند به صورتی که محصور در دایره و یا مربع می‌باشند و روابط بین مفاهیم بواسطه خط رابطی که دو مفهوم را به هم مرتبط می‌سازد نشان داده می‌شود. لغات موجود بر خط که به عنوان لغات و عبارات رابط اشاره می‌شوند، رابطه بین دو مفهوم را تعیین می‌کنند. ما مفهوم را به عنوان ترتیب و نظم درک شده در رخدادها و یا اهداف و یا ثبت رخدادها و اهداف که توسط برچسبی معین می‌شوند، تعریف می‌کنیم.
برچسب اکثر مفاهیم لغت می‌باشد اگرچه گاهی اوقات از نمادی مثل + و یا / استفاده می‌کنیم و گاهی اوقات بیش از یک لغت مورد استفاده قرار می‌گیرد. فرضیات، عبارات درمورد رخدادها و اهداف موجود در جهان چه به صورت طبیعی رخ می‌دهند و چه توسط انسان‌ها شکل می‌گیرند، می‌باشند. فرضیات دو یا چند مفهوم مرتبط را با استفاده از لغات و عبارات مرتبط به منظور تشکیل عبارتی پرمفهوم در بر می‌گیرند. گاهی اوقات این فرضیات واحدهای معنایی نامیده می‌شوند. شکل ۱ مثالی از نگاشت مفهومی را نشان می‌دهد که ساختار طرح‌های مفهوم را توصیف می‌کند و ویژگی‌های بالا را تشریح می‌کند.
ویژگی دیگر نگاشت مفهومی این است که مفاهیم به صورت سلسله‌مراتبی به صورتی که فراگیرترین و جامع ترین مفاهیم در بالای طرح ارائه می‌شوند و خاص ترین مفهوم به صورت سلسله‌مراتبی در پایین قرار می‌گیرد.
جمع‌بندی بحث
نگاشت مفهومی برای انجام کاری که اغلب انجام آن برای گروه یا سازمان مشکل است مورد استفاده قرار می‌گیرد. اعتبار بالای این روش بدلیل ترکیب مناسب رویه‌های استقرایی و قیاسی در پژوهش است. این روش گروه مشارکت‌کنندگان را به پیگیری کار و طراحی به نسبت سریع چارچوبی برای مطالعه و پژوهش در زمینه‌های مختلف تشویق می‌کند. در این روش، چارچوب مفهومی را بجای اینکه به زبان ارزیاب برنامه‌ریزی با تئوری پردازان علوم اجتماعی بیان کند به زبان مشارکت‌کنندگان بیان می‌نماید.
