تحلیل گفتمان
تحلیل گفتمان (Discourse analysis) رویکردی برای تحلیل متن، صدا یا نشانه‌های زبانی و علائم بااهمیت پیرامون یک رویداد می‌باشد. کاربردهای روش تحلیل گفتمان بسیار متنوع است و با توجه به موضوع مورد مطالعه قابل تبیین است. این روش در مدیریت و علوم اجتماعی در حوزه تحلیل کیفی و روش تحقیق کیفی دسته‌بندی می‌شود.
برای انجام مطالعات این حوزه می‌توان از محیط نرم‌افزار انویوو استفاده کرد. تحلیل گفتمان به گرایشی بین رشته‌ای علوم اجتماعی تبدیل شده است ریشه در جنبش انتقادی ادبیات، زبانشناسی (نشانه شناسی) تاویل گرایی، هرمنوتیک گادامر و تبار شناسی و دیرینه شناسی میشل فوکو دارد. بنیان‌های فکری تحلیل گفتمان فراتر از تحلیل متن یا نوشتار text analysis یا تحلیل گفتار است.
گفتمان مجموعه‌ای از گزاره‌هایی است که یک مفهوم کلی را در بر می‌گیرد. همچنین در تحلیل گفتمان فراتر از دیدگاه هارولد لاسول درباره تحلیل فرستنده، تحلیل پیام، تحلیل وسیله و تحلیل گیرنده به طور مجزا بحث می‌شود. تحلیل گفتمان در هرمنوتیک با ریشه‌های روانشناختی از دیدگاه شلایر ماخر و با ریشه‌های جامعه شناختی از نظریات گادامر بهره می‌گیرد. اساس هرمنوتیک گادامر تاکید دارد که مهنای متن می‌تواند مستقل از آگاهی فردی وجود داشته باشد. او معتقد به نظریه استقلال معنای ذاتی semantic autonomy است.
تعریف تحلیل گفتمان
تحلیل گفتمان در فارسی به تحلیل کلام، سخن کاوی و تحلیل گفتار نیز ترجمه شده است. این روش یک گرایش بین رشته‌ای است که از اواسط دهه ۱۹۶۰ تا اواسط دهه ی ۱۹۷۰ در پی تغییرات گسترده علمی- معرفتی شکل گرفته است. کاربرد این روش در رشته هایی چون انسان شناسی، قوم نگاری، جامعه شناسی خرد، روان شناسی ادراکی و اجتماعی، شعر، معانی بیان، زبان شناسی، نشانه شناسی و سایر رشته‌های علوم اجتماعی و انسانی است. پژوهشگران علاقه‌مند به مطالعات نظام‌مند ساختار و کارکرد و فرآیند تولید گفتار و نوشتار ظهور کرده است. این گرایش، به دلیل بین رشته‌ای بودن، خیلی زود به عنوان یکی از روش‌های کیفی در حوزه‌های مختلف علوم سیاسی، علوم اجتماعی، ارتباطات و زبان شناسی انتقادی مورد استقبال واقع شد.
نخستین با در سال ۱۹۵۲ اصطلاح تحلیل گفتمان در مقاله‌ای از زبان شناس معروف انگلیسی زلیک هریس به کار رفته است. زلیک هریس در این مقاله دیدی صورت گرایانه از جمله به دست داد و تحلیل گفتمان را صرفا نگاهی صورت گرایانه و ساختار گرایانه به جمله و متن برشمرد. بعد از هریس، بسیاری از زبان شناسان تحلیل گفتمان را نقطه مقابل تحلیل متن دانسته اند. به اعتقاد این عده تحلیل گفتمان شامل تحلیل ساختار زبان گفتاری مانند گفت و گو ها، انواع مصاحبه و سخنرانی‌ها و تحلیل متن شامل تحلیل ساختار زبان نوشتاری مانند مقاله‌ها، داستان ها، گزارش‌ها و غیره است. دیری نگذشت که بعضی از زبان شناسان مفهوم را در معناهای متفاوتی به کار بردند.
پیش‌فرض‌ها و انگارش‌ها
پیش فرض‌ها و انگارش‌های تحلیل گفتمان که از برآیند قواعد تحلیل متن، هرمنوتیک، نشانه شناسی، مکتب انتقادی، مکتب واسازی، روانکاوی مدرن و دیدگاه فوکو در دیرینه شناسی و تبار شناسی شکل گرفته، عبارت است از:
- متن یا گفتار واحد توسط انسان‌های مختلف، متفاوت نگریسته می‌شود.
- خواندن (برداشت و تفسیر از متن) همیشه نادرست خواندن (برداشت نادرست از متن) است.
- متن را باید به عنوان یک کل معنا دار نگریست و این معنا لزوما در خود متن نیست.
- هیچ متن خنثی یا بی طرفی وجود ندارد، متن‌ها بار ایدئولوژیک دارند.
- حقیقت همیشه در خطر است. درهر گفتمانی حقیقت نهفته است اما هیچ گفتمانی دارای تمامی حقیفت نیست .
- نحوه یا سینتکس متن نیز معنا دار است،
- هر متنی به یک منبع قدرت یا اقتدار (نه لزوما سیاسی) مرتبط است.
- گفتمان سطوح و ابعاد متعدد دارد و یعنی نه یک سطح گفتمانی وجود دارد و نه یک نوع گفتمان
در گام نخست بر این دلالت دارد کهی انسان‌های مختلف از متن واحد برداشت یکسان و واحدی ندارند. دالی متفاوت می‌تواند برای اشاره به مدلولی ظاهرا یکسان استفاده شود.
اهداف تحلیل گفتمان
مهمترین اهداف تحلیل گفتمان با توجه به پیش فرض‌های ذکر شده عبارتست از :
- نشان دادن رابطه بین نویسنده، متن و خواننده
- روشن ساختن ساختار عمیق و پیچیده تولید متن یعنی جریان تولید گفتمان
- نشان دادن تاثیر بافت متن و بافت موقعیتی بر روی گفتمان
- نشان دادن موقعیت و شرایط خاص تولید کننده گفتمان (شرایط تولید گفتمان)
- نشان دادن بی ثباتی معنا
- آشکار ساختن رابطه بین متن و ایدئولوژی
منظور از بافت متن، واحدهای زبانی، محیط بلافصل مربوطه و کل نظام زبانی می‌باشد. منظور از باقت موقعیتی نیز عوامل اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، تاریخی و شناختی می‌باشد. همچنین بی‌ثباتی معنا یعنی معنا همیشه در حال تغییر است، هرگز کامل نیست و هیچ وقت بطور کامل درک نمی شود. تحلیل گفتمان از بدو پیدایش همواره در صدد بوده است تا نشان دهد که هیچ متن یا گفتار و نوشتاری بی طرف نیست بلکه به موقعیتی خاص وابسته است. این امرممکن است کاملا ناآگاهانه و غیر عامدانه باشد. هدف عمده تحلیل گفتمان این است که تکنیک و روش جدیدی را در مطالعه متون، رسانه‌ها، فرهنگ‌ها، علوم، سیاست، اجتماع و … بدست دهد. مبادی فکری این روش همان پیش فرض‌های پسامدرن هستند.
روش عملیاتی تحلیل گفتمان (PDAM)
روش تحلیل گفتمان از جمله روش‌های کیفی در مطالعات و تحقیقات علوم انسانی است. در این روش محتوای رسانه‌ها، نه تنها کشف معناهای آشکار هژمونیک تحت اللفظی و نیز معناهای غیرآشـکار و ضـمنی موجود در متن است، بلکه فراتر از آن، تلاشی برای کشف ناگفته هاست. روش‌های گوناگونی برای این منظور ارائه شده است.
فرکلاف در روش تحلیل گفتمان بر سـه مـرحله «تـوصیف»، «تفسیر »و«تبیین »تأکید می‌کند.
روش پدام (PDAM) نـیز در تـلاش اسـت این مراحل را با توجّه به پنج سطح تحلیل نماید:
- سطح -سطح
- سطح -عمق
- عمق-سطح
- عمیق
- عمیق تر
سه سـطح اوّل در حـقیقت نـوعی از «توصیف »است، اما این توصیف، با تکیه بر اصـل مـتن، معناهای هژمونیک و ضمنی متن با انتخاب جملات همسو با هدف تحلیل، کشف رابطه میان معناهای مشترک در جملات همگرا در مـتن و نـهایتا قـرائت معناهای جملات همسو در متن با سایر معناهای مستخرج از جملات دیگـر متن به طور کلی است.
در مرحله عمیق، متن در زمینه موقعیتی مورد تحلیل قرار می‌گیرد. در واقع، متن در زمینه‌های مـختلف خـلق مـی شود. برای تحلیل باید شناخت کافی از محیط و زمینه‌های خلق متن وجود داشـته بـاشد. به عبارت دیگر در مرحله عمیق، میان متن و زمینه رابطه معنایی ایجاد می‌شود. مرحله عمیق تر مرحله حـساس تـحلیل اسـت. در این مرحله، روابط کشف شده میان متن و زمینه با توجّه به فرامتن مـورد تـوجّه قـرار می‌گیرد. فرامتن در این مرحله می‌تواند هر موضوعی باشد که در خلق متن و زمینه تأثیرگذار بوده یا با آنـها رابـطه ایجـاد کند. این مرحله، برخلاف دیدگاه«مرگ مؤلّف » که در تلاش است متن را بدون توجّه به خالق آن مـورد تـحلیل قرار دهد، در صدد است که روابط میان خالق متن، اصل متن، زمینه‌های خلق مـتن و فـرامتن‌های مـرتبط را مورد تحلیل قرار دهد.
خلاصه و نتیجه‌گیری
گفتمان‌شناسی یا تحلیل گفتمان یا تحلیل کلام اصطلاحی کلی برای اطلاق به مطالعاتی است که زبان نوشتاری، گفتاری یا نشانه‌ای یا هر گونه پدیدهٔ نشانه‌شناختی را مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهند. تحلیل گفتمان معمولاً یکی از زیرشاخه‌های علم زبانشناسی شناخته می‌شود. موضوع تحلیل گفتمان (نقل قول، متن نوشته شده، گفتار، رویدادهای ارتباطی) در قالب رشته‌های منسجمی از تعدادی جمله، گزاره، عبارت، گفتار و مناظره تعریف می‌شوند. اغلب زبان شناسان، جریان استفاده از زبان را به جمله محدود می‌کنند ولی در تحلیل گفتمان این گونه نیست، بلکه به جای مثال‌های ابداعی، استفاده طبیعی از زبان را بررسی می‌کنند.
زبانشناسی تا حدودی به این حوزه نزدیک است با این تفاوت که در تحلیل گفتمان به جای ساختار متن در پی کشف ویژگی‌های اجتماعی-روان شناختی فرد / افراد هستیم. تحلیل گفتمان در زمینه‌های مختلف علوم انسانی و اجتماعی شامل زبان شناسی، علوم آموزشی، جامعه شناسی، انسان شناسی، مددکاری، روانشناسی شناختی، روانشناسی اجتماعی، مطالعات منطقه، مطالعات فرهنگی، روابط بین‌الملل، جغرافیای انسانی، مطالعات ارتباطی، مطالعات کتاب مقدس، و مطالعات ترجمه کاربرد دارد که هر کدام مفروضات، حوزه تحلیل و روش خود را دارند. دسته ی اخیر معتقد بودند که تحلیل گفتمان بیشتر به کارکرد یا ساختار جمله و کشف و توصیف روابط آن می‌پردازد. به عبارت دیگر این روش نزد این عده عبارت بود از شناخت رابطه جمله‌ها با یکدیگر و نگریستن به کل آن چیزی که نتیجه ی این روابط است.
اقتباس از: تحلیل گفتـمان چیست؟ نوشته دکتر احمد یحیایی
تهیه و تنظیم: پشتیبانی پارسمدیر
روش تحقیق | ۲۲ خرداد ۹۹
