پژوهش اسنادی

پژوهش اسنادی (Documentary research) استفاده از منابع و اسناد بیرونی برای پشتیبانی از نظریه یا دیدگاهی در مطالعات دانشگاهی است. بسیاری از اوقات، اصطلاح تحقیق کتابخانه‌ای را به‌جای پژوهش اسنادی به‌کار می‌برند، که به‌نظر، اصطلاح دقیق و درستی نیست. زیرا منظور از مطالعات کتابخانه‌ای، مطالعاتی است که موضوعات مورد مطالعه در اختیار و دسترس پژوهشگر قرار ندارد. این منابع غالباً مربوط به گذشته‌ای دور یا نزدیک می‌گردد. پژوهشگر از اسناد و مدارک زمان‌های پیشین که در کتابخانه‌ها موجود می‌باشند، استفاده می‌کند.

روش پژوهش اسنادی هم به منزله روشی تام و هم تکنیکی برای تقویت سایر روش‌های کیفی در پژوهش‌های علوم اجتماعی مورد توجه بوده است. در این روش، پژوهشگر داده‌های پژوهشی خود را درباره کنشگران، واقیع و پدیده‌های اجتماعی، از بین منابع و اسناد گردآوری می‌کند. بخش قابل توجهی از پژوهش‌های نظری در جامعه شناسی، خواسته یا ناخواسته از روش اسنادی بهره می‌برند.

روش اسنادی می‌تواند شیوه‌های اجرایی لازم برای بررسی پیشینه پژوهش را فراهم آورد. با وجود اهمیت این روش و کوشش پژوهشگران جهت بکارگیری آن، خط‌مشی منسجم و نظام مندی در استفاده از این روش اتخاذ نشده است. بنابراین در این مقاله کوشش شده است تا روش پژوهش اسنادی و شیوه‌های اجرای آن تشریح شود.

کاربرد پژوهش اسنادی

پژوهش اسنادی همان‌طور که ذکر شد بر مبنای استفاده از اسناد و مدارک است. این روش بویژه زمانی مورد کاربرد است؛ که یا تحقیقی تاریخی در دست انجام باشد. کاربرد دیگر آن مرتبط با پدیده‌های موجود بوده و محقق درصدد شناسایی تحقیقات قبلی در مورد آن موضوع برآمده باشد. همچنین ممکن است پژوهش نیاز به استفاده از اسناد و مدارک را ایجاب نماید. به عبارت دیکر لازم باشد در یک زمینه خاص، مأخذیابی شود.

کاربرد روش اسنادی در تحقیقات تاریخی بسیار زیاد است. اگر قرار باشد در صدد شناخت خانواده در عصر خاصی از گذشته برآییم، بدیهی است به دلیل فاصله زمانی که با ما دارد، باید از روش اسنادی بهره گیریم. استفاده از روش اسنادی در یک بررسی و تحقیق تاریخی دارای مزایای خاصی است. فاصله زمانی پژوهشگر با واقعه تاریخی سبب می‌شود که وی بتواند کل واقعه را در رابطه با وقایع مشابه در جهان آن‌روز ببیند و تحلیل کند.

همچنین، پژوهشگر در درون دوره تاریخی پدیده نمی‌تواند، دیدی جامع و فراگیر در مورد پدیده داشته باشد. فاصله زمانی که از زمان وقوع حادثه تاریخی تا زمان پژوهش اسنادی پدید می‌آید، به پژوهشگر کمک می‌کند تا عوامل اصیل رویکرد تاریخی را با دقّت بیشتری بشناسد. این سبب می‌شود از تکرار، اجتناب ورزد و به نتایج نوینی دست یابد.

منابع پژوهش اسنادی

در پژوهش اسنادی، منابع اصلی مورد استفاده، کتب و مدارک منثور و منظومی است که از دوره‌های گذشته به جای مانده و جدیداً از اسلاید، فیلم و سایر تکنولوژی‌های ضبط وقایع تاریخی نیز در پژوهش اسنادی استفاده می‌شود. اسنادی که در پژوهش اسنادی مورد استفاده قرار می‌گیرند عمدتاً شامل اطلاعات و نتایجی است که توسط نویسندگان و پژوهش‌گران قبلی در حوزه مورد بحث فراهم گردیده‌اند.
اصالت یک تحقیق اسنادی به منابع حائز اهمیتی است که از آنان استفاده می‌شود. مآخذ مورد استفاده در تحقیقات اسنادی و کتابخانه‌ای سه دسته هستند:

کتاب‌ها: شامل دو دسته فرهنگ لغت‌ها، دانش‌نامه‌ها، اطلس‌ها و همچنین کتب تخصصی در یک رشته علمی‌اند.

مجله‌ها و نشریات ادواری: شامل روزنامه‌ها و سایر مجله‌های عمومی و تخصصی‌اند.

اسناد: شامل نشریه‌هایی است که توسط سازمان‌های ذی‌صلاح مثل بانک مرکزی، مرکز آمار قضائی وزارت دادگستری و … منتشر می‌شوند. استفاده از اسناد و مدارک و روش‌های صحیح منبع‌گذاری و متأخریابی از اهمیت بسیار زیادی در جامعه‌شناسی برخوردار است. به این‌طریق که در تحقیقات، حق دیگران ضایع نشود. یعنی خواننده بداند؛ که جمله یا پاراگراف خاص که در تحقیق نقل شده از کجا اخذ شده است. همچنین اعتبار یک تحقیق تاریخی به نوع مدارک و اسنادی است که پژوهشگر از آن‌ها بهره گرفته است. بنابراین مأخذیابی نه‌تنها منبع‌یابی را در مسأله سنجش به‌عهده دارد؛ بلکه به نوعی ارتباط اخلاق با علم را هم بیان می‌کند.

خلاصه و جمع‌بندی

پارادایم‌ها و مکاتب پژوهشی متعددی در علوم اجتماعی با بررسی متون و اسناد سروکار دارند. روش اسنادی به منزله روشی کانونی در میان آنها قرار دارد. برای نمونه پژوهشگران در پارادایم هرمنوتیک، تفسیرگرایی و قوم‌نگاری در مطالعات و تحلیل‌های خود از اسناد و مدارک استفاده می‌کنند. در این بین برخی از پاردایم‌ها سهم بیشتری در بکارگیری و توسعه تکنیکی روش اسنادی دارند.

پژوهش اسنادی یعنی تحلیل آن دسته از اسنادی که شامل اطلاعات درباره پدیده‌هایی است که قصد مطالعه آنها را داریم. این روش مستلزم جست‌وجویی توصیفی و تفسیری است. به همین دلیل نمی‌توان توسعه نکنیکی این روش به سنت هرمنوتیک متصل کرد. در این روش پژوهشگر در صدد آن است که از فهم مقاصد و انگیزه‌های اسناد و متون یا تحلیل تاویلی یک متن خارج شود. سپس آن را به عنوان زبان مکتوب و گفتمان نوشتاری نویسنده، پذیرفته و مورد استناد قرار دهد. بنابراین بستر معرفت‌شناختی و تکنیکی پژوهش اسنادی به پارادایم تفسیری نزدیک است.