پنل خبرگان
پنل خبرگان (Expert Panel) در معنای عام گروهی از صاحبنظران پدیده مورد مطالعه است و در معنای خاص روشی برای حل مسائل آیندهپژوهی میباشد. پنل خبرگان روشی است که هم به عنوان روش اصلی و هم به صورت روش تکمیلی استفاده میشود. کمتر پروژه آیندهپژوهی را میتوان یافت که پانل در آن جایی نداشته باشد.
مرور فعالیتهای آیندهپژوهی انجام یافته در دهههای گذشته، استفاده گسترده از پانلها را در فرایند اجرای پروژهها نشان میدهند. آیندهپژوهی فعالیتی مشارکتی است که باید مبتنی بر بهترین شواهد و قضاوتهای موجود باشد. در این شرایط، آیندهپژوهان استفاده از پانلها را در میان مجموعه روشهای موجود، انتخابی طبیعی میدانند.
روش پانل به منظور مباحثات عمیقتر میان خبرگان در حوزههای مورد بررسی، استفاده میشود. آیندهنگاری، بر حسب تعریف، یک فعالیت استدلالی و مشارکتی است که باید مبتنی بر بهترین شواهد و قضاوتهای موجود باشد. این شرایط، استفاده از پانلها را در میان مجموعه روشهای موجود برای دستاندرکاران مطالعات آیندهنگاری، انتخابی طبیعی میکند. پانلها نه تنها فرآیند آیندهنگاری را بهطور بالقوه به روی صدها نفر میگشایند بلکه گردهماییهای ایدهآلی برای مباحثه و بحثهای عمیق میباشند. بدین دلایل، پانلها در بسیاری از فعالیتها آیندهنگاری، «مراکز فرآیند» هستند.
تعریف پنل خبرگان
پانلها متشکل از گروهی خبره و متخصص بین ۱۲ تا ۲۰ نفر هستند که در زمانی بین ۳ تا ۱۸ ماه، در مورد آینده موضوعاتی مشخص (موضوعاتی از قبیل نانوتکنولوژی، بهداشت و داروسازی ) تامل کرده و به مشورت میپردازند. پانلها در اشکال و اندازههای بسیاری وجود دارند. ادراک رایج در مورد پانلها از واژهی BOGSAT به معنای «گروهی از افراد که دور یک میز نشستهاند» نشـأت میگیرد.
بوگسات (عدهای که دور میز جمع شدهاند)
پانلها میتوانند افراد غیرحرفهای را نیز شامل شوند. در واقع اعضای پانلها ممکن است به معنای واقعی، تخصص و خبرگی نداشته باشند. چنین پانلهایی، از ذینفعان یعنی افرادی که سهم و منفعتی در نتایج فرآیند پانل دارند و در بعضی مواقع نماینده یک سازمان خاص هستند، تشکیل میشوند. معمولا تجربیات کاری چنین افرادی، معیار عضویت آنها در گروه میباشد.
پنل خبرگان و ذینفعان و کاربرد آن در آینده پژوهی
در آیندهنگاریها پانلها نوعا از ۸ تا ۲۰ تن از افرادی تشکیل میشوند که ۳ تا ۱۸ ماه را به کنکاش بر روی آینده یک موضوع معین، اختصاص میدهند. این قلمرو میتواند فناوری (برای مثال نانوفناوری)، یک زمینه کاربردی (مثل بهداشت) یا یک بخش اقتصادی (مانند داروسازی) باشد. برخلاف تصور عمومی، سازماندهی و مدیریت پانلهای خبرگان کاری چندان عادی و ساده نمیباشد. در فعالیتهای آیندهنگاری که طی دهه اخیر یا پیشتر صورت گرفته است، پانلهای خبرگان بهصورت یک قاعده در آمدهاند.
از تشکیل چنین پنلی برای ایده گرفتن و تشکیل ماتریس متقاطع در نرمافزار سناریو ویزارد استفاده میشود. دیدگاه ذینفعان سازمانی اگر در برنامهریزی استراتژیک دخالت داده شود نتایج از قابلیت اجرایی و پذیرش پبیشتری برخودار خواهد شد. در این صورت آینده بهتر قابل پیشبینی خواهد بود.
پنل خبرگان و ذینفعان در اشکال و اندازههای مختلفی شکل میگیرد. مفهوم متعارف پانل «دستهای از افراد که دور یک میز مینشینند» است و منعکس کننده تجارب اروپا و آمریکای شمالی است که چنین پانلهایی در آنجا نوعا از مردان خبره فکری میانسال و از طبقه متوسطی تشکیل یافتهاند که در حوزه معینی به عنوان «خبره» در نظر گرفته میشدند. خبرگان بهصورت رو در رو، در فواصل زمانی منظم و طی یک دوره زمانی ثابت، یکدیگر را ملاقات میکنند. طی این مدت، آنها نظر خود را در زمینه تفسیر شواهد موجود اعلام میکنند. همچنین یافتههای خود را که معمولاً بهصورت یک گزارش کتبی است، منتشر کرده که در شرایط آرمانی، بر اساس آن عمل میشود.
مزایای پانلها در آینده نگاری
دسترسی راحت به قضاوت افراد خبره و متخصص در مرکز یک پروژه، این امر به ویژه هنگامی که با ابهاماتی در رابطه با آینده سر و کار داریم، اهمیت دارد. تعامل سطح بالا و هدفمند و شبکه سازی بین رشتههای علمی و تخصصهای مختلف، چرا که سازماندهی این امر به طرق دیگر ممکن است مشکل باشد. تکمیل نمودن دیگر روشهای مورد استفاده در آیندهنگاری، در واقع استفاده از پانلها برای تهیهکردن ورودیها، تفسیر نتایج و یا هدایت کامل فرآیند، به همراه برخی روشهای دیگر ضروری است.
پانلها در پروژهی آیندهنگاری، یک سری فعالیتهای خاصی را در یک دورهی زمانی مشخص انجام میدهند. وجود سرپرست برای پانلها ضروری است. سرپرست، فعالیتهای خاص پانل را مشخص و چگونگی انجام این فعالیتها را به اعضای پانل توضیح میدهد. به گونهای که دست کم اعضا بفهمند چه انتظاری از آنها وجود دارد، در انتخاب رئیس یا سرپرست پانل باید دقت ویژهای شود. دو معیار عمدهای که معمولا در پروژههای آیندهنگاری جهت تعیین سرپرست پانل استفاده میشود عبارت اند از: تجربهی کاری افراد و زمان در دسترس آنها. زمانی که حوزهی عمل پانل مشخص گردید، میتوان گردآوری افراد جهت تشکیل پانل را آغاز نمود. اولین گام جهت این کار، تنطیم شرح مختصری دربارهی ویژگیهای پانل است یعنی تخصصهایی که باید در پرتو فعالیت حوزهی عمل پنل خبرگان شناسایی شوند.
ترکیب و حجم پنل
ترکیب پانل: چه ترکیبی از دانشها و تخصصها به منظور پیگیری حوزهی عمل پانل مورد نیاز است؟
تعادل در پانل: چه ترکیبی از دیدگاهها، مقامها، قضاوتهای ارزشی و رشتههای علمی باید در پانل حضور داشته باشند تا تحلیلها و نتیجهگیریها به صورت بی طرف و منصفانه انجام پذیرد.
در مورد تعداد پانلها در یک پروژهی آیندهپژوهی، هیچ قانون ثابتی وجود ندارد. برخی پروژهها تعداد کمی در حدود ۶ تا ۸ پانل را در بر میگیرند، در صورتی که برخی پروژههای دیگر جهت تحقق بخشیدن به همین هدف، تعداد ۱۵ تا ۲۰ پانل را تشکیل میدهند. تصمیم در مورد تعداد پانلها با توجه به محدودیت منابع، مانند هزینههای مالی، وظایف مدیریت پروژه و …اتخاذ میشود. تعداد بیشتر پانل، اجازهی تمرکز بیشتر و عمیقتر بر موضوعها را میدهد اما در صورت نبودن ساز وکارهای ارتباطاتی مناسب خطر متلاشی شدن و تکه تکه شدن پروژه را افزایش میدهد.
زمانی که سرپرست و سایر اعضای پانل تعیین شدند، نیاز است که مختصری راجع به فعالیتهای پانل توضیح داده شود. این امر میتواند از طریق ملاقات رو در رو در، در جلسهی اول پانل انجام شود و به وسیلهی توزیع کلیه برنامههای پروژه و خلاصهای از روشهای مورد استفاده در پانل و خلاصهی تجربیاتی از سایر اعضای پانل قبل از اولین جلسه، تکمیل گردد.
نتیجهگیری
آیندهنگاری یک فعالیت مشارکتی است که باید مبتنی بر شواهد و قضاوتهای موجود باشد. شرایط موجود، استفاده از پانلها را در میان مجموعهی روشهای موجود برای متولیان آیندهنگاری، انتخابی طبیعی میکند. پانلها نه تنها فرآیند آیندهنگاری را به طور بالقوه به روی صدها نفر میگشایند بلکه گردهماییهای ایدهآلی برای مباحثه و بحثهای عمیق میباشند. بدین دلایل، پانلها در بسیاری از پروژههای آیندهنگاری در مرکز فرآیند قرار دارند.
نقش پانلها در پروژههای آیندهپژوهی متفاوت است. در برخی موارد، پانلها مراکز اصلی و قطبهای فرایند آیندهپژوهی هستند بهگونهای که دادهها و نظرات گروههای گوناگون را گردآوری و تحلیل کرده و بسیاری از روشهای آیندهپژوهی، مثل سناریونویسی، را به کار گرفته و اولویتها و پیشنهادهایی را برای اجرا، تدوین میکنند. در مقابل و در برخی موارد دیگر، پانلها وظایف بسیار خاصتری را در فرایندی گسترده به عهده دارند. به عنوان مثال، تدوین گزارهها و عناوین برای انجام یک تکنیک دلفی. یکی از اصلیترین اهداف تشکیل و راهاندازی پانلها در آیندهنگاری، ترویج بحث و مذاکره بین اعضای پانلها در مورد مجموعهای از موضوعات میباشد. پانلها باید هم در حین کار و هم در پایان فعالیت خود، گزارش یافتههای خود را ارائه نمایند. نوعا گزارش پانلها به صورت اطلاعیه ی رسمی انتشار مییابد.
منبع: روحالله قدیری کتاب بررسی و شناخت روشهای مطالعه آینده موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی
تهیه و تنظیم: پشتیبانی پارسمدیر
روش تحقیق | ۱۸ بهمن ۹۱
