فرهنگ شهروندی
فرهنگ شهروندی مجموعهای از ارزشها، نگرشها و باورهای مشترک بنیادی است که بایدها و نبایدهای رفتاری افراد به عنوان شهروندان را سامان میدهد. این فرهنگ دربردارنده قوانین مشترک بنیادی است که احساس تعلق، احترام به میراث مشترک و همچنین تشخیص حقوق و تعهدات شهروندی را شکل میدهد.
در واقع فرهنگ شهروندی، نوع زندگی انسان را در شهر تعیین میکند و با توجه به موقعیت، کارکرد یا وظیفه اجتماعی که بر آن محول شده، بررسی میشود. قطعاً، آموزش شهروندی بر اساس حقوق و مسؤولیتهای شهروندان، به ایجاد جامعهای آزاد، شکیبا و منصف معطوف است. در جوامعی که ارزشهای عامه مردم محترم شمره میشود و به حقوق انسانی احترام گذاشته شود این پدیده بهتر قابل نظم و نسج است.
ارتقای سطح فرهنگی شهروندان نیازمند بهبود قوانین و مقررات فرهنگی و اجتماعی است. ارائه آموزشهای لازم به مردم برای آگاهی از حقوق اجتماعی خود نیز عامل مهم دیگری است. تغییر رفتار شهروندان و ایجاد الگوی رفتاری مناسب پدیدهای چندوجهی است که باید از مناظر مختلف مورد عنایت قرار گیرد. مدیریت شهری و مدیران حوزه نیازمند مهارتهای مدیریتی ویژهای هستند چرا که با انسان و روابط اجتماعی او سروکار دارند. نظر به اهمیت موضوع در این مقاله به تشریح فرهنگ شهرودی پرداخته میشود.
مفهوم فرهنگ شهروندی
انسانها زمانی که تصمیم گرفتند برای تأمین نیازهای خود به صورت جمعی، در کنار یکدیگر زندگی کنند، کم کم دانستند که زندگی اجتماعی نیازمند رعایت اصـول و وظایفی است. این اصول امروزه تحت عنوان فرهنگ شهروندی شناخته میشود. اصولی که پیوندهای میان فرد و جامعه را در قالب حقوق، تعهدات و مسؤولیتها منعکس میسازد و چارچوبی را برای تعامل میان افراد، گروهها و نهادها فراهم میکند و در قالب مولفههای فرهنگی برای افراد درونی میشود.
فرهنگ شهروندی، مقولهای فرهنگی بوده و مجموعهای از قوانین، مقررات و توانمندیهای اکتسابی هر یک از افراد جامعه را در بر میگیرد. با تصحیح رفتارها، زمینههای لازم را برای رشد و توسعه جامعه فراهم میکند. فرهنگ شهروندی به مثابه نوعی فرآیند از قرن ۱۹ میلادی، همگام با جوامع مـدنی و دولتهای ملی شکل گرفته است. این پدیده با جدی شدن مسأله جهانی شدن در دهههای اخیر از مهم ترین مسائل اجتماعی معاصر میباشد چرا که لازمه حـل مسـائل شهری، بحرانهای شهرنشینی و اصلاح رفتار شهروندان، وجود یک فرهنگ مناسب شهروندی و شهرنشینی است.
آموزش فرهنگ شهروندی، مهم ترین عامل مؤثر در مسیر رشد اقتصادی، بهبود کیفیت زندگی، ایجاد دانش و مهارت، تأمین فرصتهای شغلی و افزایش تولید جامعه به شمار میرود. از این رو در جوامع منزلتـى یگانه یافته است و مبتنی بر ارزشها و اصول اخلاقی است که بر روابط اجتماعی میـان مردم حاکم است. از این رو، آموزش و بویژه آموزش فرهنگی عامل اساسی در ارتقای فرآیندهای توسعه به شمار میرود. دغدغه اصلی مدیران و برنامهریزان در بسیاری از کشورهای جهان، آماده ساختن شهروندان فعال برای مشارکت در یک زندگی مدنی است.
تعریف فرهنگ شهروندی
به اعتقاد ژان ژاک روسو شهروند پیوسته به دنبال یک حس جمعی است و علاقه دارد در امور جامعه خویش پویا و فعال باشد. فرهنگ به معنای روشهای زندگی اعضای یک جامعه است. اعضای یک جامعه در عناصر فرهنگی سهیم هستند. به همین علت امکان برقراری ارتباط و همکاری با یکدیگر را دارند.
یونسکو فرهنگ شهروندی را قابلیتهای اکتسابی، سبک کلی تعاملات انسانی و سازهای جمعی میداند که از ارزشها و هنجارهای هر فرهنگ سرچشمه میگیرد. چنین فرهنگی الزاماتی را در قالب ارزشها و هنجارها، وارد زندگی اعضای جامعه میکند که بیانگر سبک زندگی و شکل دهنده تعاملات انسانها در بافت نوین زندگی اجتماعی است.
از مجموع مطالعات و بررسیهای صورت گرفته پیرامون فرهنگ و فرهنگ شهروندی میتوان چند ویژگی کلیدی را در خصوص ارتباط فرهنگ و فرهنگ شهروندی بیان کرد:
- یک کلیت است، زیرا فرهنگ از عناصر مختلف و متعدد تشکیل شده است.
- یک محصول جمعی است، زیرا فرهنگ توسط جامعه شناخته میشود.
- مقولهای تاریخمند است، زیرا که از نسلهای گذشته به نسلهای امروزی میرسد.
- پایدار است، زیرا که عناصر فرهنگ به سختی و در دراز مدت دستخوش تغییر میشوند.
- یک طیف است، زیرا که این فرهنگ در مقابل بی فرهنگی قرار نمی گیرد بلکه از جنبههای مختلف و درجات متفاوتی برخوردار است.
فرهـنگ شهروندان مانند بسیاری دیگر از مسائل فرهنگی بر عمومیت یافتن مفهوم فرهـنگ و رایج شدن آن در زبان عام دلالت دارد. بنابراین این مقوله لزوما دارای تعریف دقیقی از نقطه نظر فرهنگ شناسی یا علوم اجتماعی نیست.
ضرورت آموزش فرهنگ شهروندی
آموزش حقوق و فرهنگ شهروندی بنیان اساسی رشد شخصیت و تحکیم هویت نظام ارزشی و انسانی یک جامعه به حساب میآید. آموزش فرهنگی به شهروندان میتواند در قالب آموزش مهارتهای زندگی اجتماعی صورت پذیرد. در این رهگذر مؤلفههای زیربنابی هر فرهنگ باید در نهادهای آموزشی مانند آموزش و پرورش و آموزش عالی مورد توجه قرار گیرد. همچنین میتوان عناصر تشکیل دهنده آن را به شهروندان آموزش داد.
آگاهی اجتماعی و ارزشهایی مانند عدالت، برابری، مسئولیتپذیری، وطن دوستی، آزادی آسایش، مالکیت و حقوق اجتماعی از جمله مظاهر فرهنگی در زندگی شهروندان است. رسانههای اجتماعی و همینطور صدا و سیما در این زمینه نقش آفرین هستند. فرهنگ مساله مهمی است که ردپای آن در مدیریت از مسائل فرهنگ سازمانی تا بازاریابی فرهنگی قابل پیگیری است.
رسانهها میتوانند نقش قابل ملاحظهای بر افزایش دانش مدنی و مشارکت مدنی شهروندان داشته باشند. در این میان تأثیر نمایش فیلم و شبکههای اجتماعی بیشتر از سایر موارد است. همچنین میتوان به منظور تقویت فرهنگ شهروندان و آگاه سازی آنها از مزایای رعایت حقوق دیگران، سالانه شهروندان نمونه در زمینه رعایت فرهنگ شهروندی و موازین قانونی را از طریق رسانهها معرفی کرد.
معیارهای اصلی فرهنگ شهروندی
شهروندی نقش مؤثری در ایجاد جامعه بر اساس نظم و عدالت دارد که از سه عنصر مهم حقوق، وظایف و مشارکت افراد جامعه در تعامل با دولت تشکیل شده است. شهروندی را میتوان یکی از شاخصهای اساسی پیشرفت و توسعه یافتگی کشورها دانست. این شاخص زیربنای گسترش حوزه عمومی و توسعه جامعه مدنی است.
ابعاد اخلاقی، اجتماعی، فردی، سیاسی و ابعاد دموکراتیک از معیارهای اصلی چنین فرهنگی محسوب میشود.
عوامل اخلاقی شامل وجدان جمعی، مشارکت اجتماعی، ادب و درستکاری، امانت داری و حفظ کرامت انسانی، انجام تعهدات شهروندی، مسئولیت پذیری است.
عوامل اجتماعی شامل مشارکت اجتماعی، مدارای اجتماعی، عضویت در انجمنها و گروههای اجتماعی، احساس تعلق اجتماعی است. اهمیت ارتقای اجتماعی، آگاهی از حقوق شهروندی، ترجیح منافع جمعی بر منافع فردی، امنیت اجتماعی، برابری اجتماعی، احساس هویت جمعی، آموزش شهروندی نیز دیگر عوامل اجتماعی هستند.
عوامل فردی نیز شامل قانون مداری و رعایت قوانین، مدیریت بهینه مصرف، قدرت گفتوگو و تعامل با دیگران، تعهدات شهروندی، اثر بخشی در جامعه است.
ابعاد سیاسی شامل مشارکت سیاسی، احساس هویت سیاسی، داشتن ارتباطات سیاسی، برخورداری از حق رأی برای همگان است.
در نهایت ابعاد دموکراتیک نیز شامل برابری اجتماعی، احساس برابری توزیعی، صلح و عدالت، برابری جنسیتی، احترام به آزادی بیان و اندیشه، حق تملک در داراییها، داشتن حق فعالیتهای اقتصادی است.
خلاصه و جمعبندی
یکی از مهمترین عواملی که میتواند باعث بهبود در ارکان مختلف زندگی شهرنشینی شود، گسترش فرهنگی شهروندان است. در این میان مدیران شهری و شهرداریها نقش عدیدهای دارند. شهرداری و شوارهای شهر از جمله نهادهایی هستند که برای حفظ و جهت دهی توسعه شهر فعالیت دارند. این نهادها در ارتقای تعاملات فرهنگی و بقای فرهنگ شهروندی در جامعه مدنی، اصلی ضروری و انکارناپذیر به شمار میروند. برای سنجش این مقوله از پرسشنامه فرهنگ شهروندی و پرسشنامه آموزش شهروندی استفاده کنید.
باید توجه داشت که وقتی از فرهنگ چیزی صحبت میکنیم، این فرهنگ، برایمان نه لزوما مثبت است. همچنین بیشتر به سازوکارها، شرایط شکلگیری، تحول و یا زوال آن توجه میکنیم و رابطه آن را با سایر پدیدههای فرهنگی و اجتماعی مد نظر داریم. در حالی که در زبان فارسی امروز وقتی صحبت از «فرهنگ شهروندی» میشود، بیشتر به نوعی «اخلاق شهروندی» استناد میشود، یعنی وظایفی که شهروندان در یک شهر نسبت به نهادهای اجتماعی و یا سایر شهروندان دارند.
منبع: با اقتباس از مطالعات مریم خانمحمدی و محمد گنجی
تهیه و تنظیم: پشتیبانی پارس مدیر
مدیریت شهری | ۲۶ آبان ۰۱
