دولت الکترونیک
دولت الکترونیک (E-government) به استفاده از ابزارهای فناوری اطلاعات و ارتباطات برای ارائه خدمات عمومی به شهروندان گفته می‌شود. این پدیده به عنوان یکی از عناصر اصلی برنامه اصلاح بخش عمومی، پدیده‌ای جهانی است. این مفهوم، نیاز سازمان‌های بخش عمومی به پیدا کردن راه‌های لازم جهت پاسخگویی به چالش‌های مربوط به مدرنیسم، جهانی شدن و توسعه جامعه اطلاعاتی را منعکس می‌کند.
دولت الکترونیک دیگر یک موضوع قابل انتخاب و تجملاتی نیست. بلکه برای هر کشوری که می‌خواهد در عرضه جهانی فعالیت کند حقیقتی غیرقابل انکار است. دولت برخط بیانگر آن دسته از فرایندها و ساختارهای سیاسی-اداری است که در آن از فناوری اطلاعاتی و ارتباطی استفاده می‌شود. قدرت تحول آفرین فعالیت‌های الکترونیکی نه تنها فرایندهای موجود را اثربخش می‌کند. بلکه به مهندسی مجدد تمامی جنبه‌های دولت و اراده عمومی منجر می‌شود. این شیوه ابزاری برای تحول دولت است و زمینه‌ساز خدمت به شهروند الکترونیک است.
باید بخاطر داشت که دستیابی به این توانمندی مستلزم آن است که سازمان‌های عمومی، ساختارها و فرایندهای اداری خود را مورد مهندسی مجدد قرار دهند. از طریق این مفهوم دستیابی به اهدافی مانند کوچک‌سازی دولت به آسانی قابل حصول است. نظر به اهمیت موضوع در این مقاله به تشریح ابعاد و جنبه‌های مختلف دولت الکترونیک پرداخته شده است.
پیدایش و تاریخچه دولت الکترونیک
اصطلاح دولت الکترونیک و همچنین مترادف‌های آن نظیر دولت دیجیتالی، برخط، شبکه‌ای و مجازی در اواخر دهه ۱۹۹۰ پدیدار شد. این نگاه به بخش دولتی به استفاده از فناوری اطلاعات و ارتابطات در انجام خدمات دولتی اشاره دارد. دولت الکترونیکی به عنوان یک حوضه کاربردی، اساساً با فراخواندن کاربران به رویایی با چالش‌های جدید رسانه اینترنت، از آنها می‌خواهد با تکیه بر ابتکارهای خود و بکارگیری سیستم‌های جدید به رفع آنها بپردازد.
مفهوم دولت الکترونیک برای نخستین بار در سال ۱۹۹۳ در آمریکا بکار رفت و در سال ۱۹۹۷ نیز این مفهوم به صورت اختصاری e-Government رواج یافت. این تحول در نوشتجات منشتر شده از اواسط دهه ۱۹۹۰ به بعد مشهود است. دولت دیجیتال بیانگر فرایندها و ساختارهای اداری-سیاسی دولت است که در آن از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی استفاده می‌شود.
حتی اگر بحث‌های اولیه پیرامون استفاده از فناوری اطلاعات در بخش عمومی توانسته باشد نگرش نسبتاً خوبی از این روند نو ایجاد کرده باشد. با این وجود انقلاب اینترنتی در نیمه نخست دهه نود میلادی، به طور اساسی، شرایط و مفاهیم دولت دیجیتال را تغییر داده است.
تعریف دولت الکترونیک
در مراجع مختلف، تعاریف متعددی از دولت الکترونیک ارائه شده است که هر یک از آنها برخی از وجود چنین دولتی را آشکار می‌سازد. برخی دولت دیجیتال را ارائه خدمات دولتی با بهره‌گیری از فناوری اطلاعات به صورت شبانه روزی و در تمامی روزهای هفته تعریف کرده‌اند. اصطلاح دولت دیجیتال به معنای کاربرد شبکه اینترنت یا اینترانت در سازمان‌های دولتی برای ارائه خدمات و اطلاعات به مردم، شرکت‌ها و دیگر سازمان‌های دولتی و خصوصی است. در معنای گسترده دولت دیجیتال شامل سخت‌افزار، نرم‌افزار، زیرساختار و ابزارهایی است که برای انجام فعالیت‌های دولتی و ارائه خدمت به مردم استفاده می‌شود.
تعریف جامعی توسط سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) ارائه شده است:
دولت الکترونیک، فرصتی برای توسعه روابط جدید در بین دولت‌ها، شهروندان، استفاده‌کنندگان از خدمات و سازمان‌های تجاری از طریق بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات فراهم می‌کند. این فناوری‌ها، امکان گردآوری و توزیع اطلاعات و خدمات را هم در درون دولت و هم بیرون از آن و با هدف ارائه خدمات، تصمیم‌گیری و پاسخگویی فراهم کرده است. منظور از روابط بیرونی، روابط دولت با شهروندان، سازمان‌ها و دولت‌های دیگر است.
سازمان همکاری و توسعه اقتصادی
وجه اشتراک تمامی تعاریف آن است که دولت الکترونیکی شامل رویکرد راهبردی فراگیر برای سازمان دولتی نه خودکارسازی مرحله به مرحله کارکردهای مجزا. دولت الکترونیکی را می‌توان از لحاظ نظری، شیوه ترسیم چشم‌انداز داشت که در عمل بر پایه برخی نظریات را رهنمون می‌شود. یا اینکه از اقدامات جاری برای رسیدن به تعاریف توصیفی استفاده می‌شود.
ابعاد اصلی دولت الکترونیک
عوامل و ابعاد اصلی دولت الکترونیک به چهار حوزه قابل تقسیم است:
- مدیریت الکترونیک
- خدمات الکترونیک
- حاکمیت الکترونیک
- دموکراسی الکترونیک
ابعاد اصلی دولت الکترونیک
مدیریت الکترونیک اساساً به تمامی فرایندهای اداری و عملیاتی دولت اطلاق می‌شوند که در آنها فناوری اطلاعات و ارتباطات مورد استفاده قرار می‌گیرد.
خدمات الکترونیک یا خدمات عمومی الکترونیک به ارائه خدمات عمومی به صورت الکترونیک به شهروندان و سایر گروه‌های موردنظر با استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی اطلاق می‌شود.
حکمرانی الکترونیک در ادبیات بخش عمومی به آن حاکمیتی گفته می‌شود که با مدیریت و هدایت روابط ذی‌نفعان بخش‌های مختلف بر یک مبنای غیرسلسله‌مراتبی که به کمک فناوری اطلاعات و ارتباطات صورت می‌گیرد، در ارتباط است. هدف این حاکمیت مراقبت از خط‌مشی‌ها، خدمات و وظایف توسعه‌ای دولت است.
دموکراسی الکترونیک با اعمال فرایندها و ساختاریهای دموکراتیک در ارتباط است. در آن فناوری اطلاعات و ارتباطات به کار گرفته می‌شود تا جامعیت، شفافیت و مشارکت کارکنان و تصمیم‌گیری دموکراتیم بهبود پیدا کند.
وجه اشتراک تعاریف
معمولاً تعاریف دولت الکترونیک شامل یک چند عنصر از عناصر چهارگانه زیر است:
- ابزارهای فناوری
- اهداف و نقش فعال دولت
- شهروندان، مشتریان و ذی نفعان
- حوزه‌های کاربرد
نخستین و اساسی‌ترین عنصر رایج در تمامی تعاریف به پذیرش و استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات برمی‌گردد. زیرا بعد فناوری این مفهوم را برجسته می‌کند.
عنصر دوم هدف دولت از پذیرش فناوری اطلاعات است. این عنصر معمولاً با اهداف عمده‌ای نظیر ایجاد تحول یا اصلاح بخش عمومی یا اهداف خاص تری مانند مشارکت کارکنان در ارتباط است.
در بیشتر تعاریف موجود بر دی‌نفعان، شهروندان و سازمان‌های تجاری مهمی که بواسطه پذیرش دولت دیجیتال تحت تاثیر قرار می‌گیرند، تاکید شده است. این منعکس کننده رویکرد رابطه‌ای به دولت دیجیتال بوده و با دید مدیریت دولتی در ارتباط است.
سرانجام برخی تعاریف نیز با رجوع به حوزه‌های کاربردی ارائه می‌شوند. این حوزه‌ها شامل کارکردهای اداری، مدیریت مالی، ارائه خدمات، خط‌مشی‌گذاری، مدیریت دولتی و اعمال دموکراتیک می‌گردد.
انواع روابط در دولت الکترونیک
دیدگاه رابطه‌ای بر راه‌هایی تاکید دارد که در آن فناوری اطلاعات و ارتباطات در تعامل مابین دولت با مشتریان و دیگر ذی‌نفعان بکار گرفته می‌شود. پنج شیوه اصلی روابط ذی‌نفعان در دولت الکترونیک به قرار زیر است:
- روابط دولت با شهروندان (G2C)
- روابط شهروندان با دولت (C26)
- روابط دولت با دولت (G26)
- روابط دولت با سازمان‌ها (G2B)
- روابط سازمان‌ها با دولت (B22)
علاوه بر اینها، برخی روابط درونی دولت دیجیتال نیز در سازمان‌های عمومی وجود دارد. برای نمونه روابط دولتب ا کارکنان و روابط کارکنان با دولت. همچنین روابط دیگری نیز نظیر روابط دولت با سازمان‌های غیردولتی، روابط دولت با بار و نظایر اینها نیز وجود دارد.
انواع روابط در دولت الکترونیک
خلاصه و جمع‌بندی
جمع‌بندی اینکه دولت الکترونیک معمولاً به آن دسته از فرایندها و ساختارهای سیاسی اداری اطلاق می‌شود که در آنها فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی استفاده می‌شود. این دولت امکانات گسترده‌ای را برای عینیت یافتن آرمان‌های حکومت‌داری خوب فراهم می‌کند. برای دستیابی به اهداف چنین دولتی باید سناریوهای دولت الکترونیکی بررسی و مطالعه شود.
حکومت‌ها چنانچه بخواهند در مسیر تحقق حکمرانی خوب حرکت کنند باید به ابزار نیرومندی همچون دولت الکترونیک مسلح باشند. با به کارگیری فناوری‌های جدید ارتباطی و اطلاعاتی می‌توان به بهبود فرآیندهای ارائه خدمات در بخش عمومی دست پیدا کرد. تسریع ارائه خدمات به شهروندان، پاسخگوترشدن ماموران دولتی، شفاف شدن اطلاعات، کاهش فاصله میان مردم و دولتمردان، مشارکت اثربخش تر شهروندان و اعضای جامعه مدنی در فرآیند تصمیم‌گیری عمومی اهمیت زیادی دارد. در نهایت گسترش عدالت اجتماعی از طریق فرصت‌های برابر افراد برای دسترسی به اطلاعات و…. کمک شایانی می‌کند.
فهرست منابع
کتاب دولت الکترونیک نوشته محمدعلی سرلک
کتاب دولت الکترونیک نوشته غلام معمارزاده
تهیه و تنظیم: پشتیبانی پارسمدیر
مدیریت دولتی | ۲۵ دی ۹۹
