مقایسه AHP و ANP

فرایند تحلیل شبکه (ANP) یک روش تصمیم‌گیری چندشاخصه است که فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) را با جایگزینی «شبکه» بجای «سلسله‌مراتب» بهبود می‌بخشد. مقایسه AHP و ANP نشان می‌دهد این دو روش شباهت‌ها و تفاوت‌های بسیار زیادی با یکدیگر دارند.

از نظر تاریخی فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی که در سال ۱۹۷۵ توسط توماس ساعتی پیشنهاد گردید. این روش یکی از روش‌های معروف تصمیم‌گیری چندمعیاره است که یک مسئله تصمیم‌گیری را به چند سطح مختلف تجزیه می‌کند. مجموع این سطوح تصمیم، تشکیل یک سلسله‌مراتب را می‌دهند. با رشد استفاده از این روش در جوامع علمی، ساعتی به سال ۱۹۸۶ روش فرایند تحلیل شبکه را مطرح کرد تا نارسایی‌های این روش را بهبود بخشد.

تفسیر شکل بالا چندان پیچیده نیست. شکل الف یک نمودار ساده تحلیل ساده مراتبی AHP را نشان می‌دهد. درست مانند آموزش تکنیک AHP ساختار سلسله‌مراتبی هدف، معیارها و گزینه‌ها نمایش داده شده است. در مدل تحلیل سلسله‌مراتبی روابط درونی معیارها و زیرمعیارها در نظر گرفته نمی شود اما اگر فرض شود میان معیارها رابطه وجود دارد یا میان زیرمعیارهای هر معیار رابطه وجود دارد در این صورت ساختار مدل به صورت شبکه در خواهد آمد. این شبکه (Network) روابط همان وجه تسمیه تکنیک ANP است. بنابراین در یک کلام باید گفت ANP همان AHP است فقط در آن روابط درونی معیارها و زیرمعیارها نیز لحاظ می‌شود.

یک اشتباه رایج در مقایسه AHP و ANP

اگر در یک ساختار سلسله‌مراتبی میان عناصر مدل رابطه وجود داشته باشد مدل از حالت سلسله‌مراتبی تبدیل به حالت شبکه می‌شود. یعنی به جای رویکرد AHP باید از رویکرد ANP برای حل مساله استفاده شود. این اصل کاملا صحیح است اما این تعریف برای ANP کاملا ساده انگارانه است. مدل شبکه هرگز مانند مدل سلسله‌مراتبی از نظم و قاعده مدونی پیروی نمی کند. ساختار شبکه می‌تواند بسیار متنوع باشد. بسیاری از مدل‌های شبکه‌ای هستند که به علت پیچیدگی زیاد هنوز حل نشده اند. متاسفانه بسیاری تصور می‌کنند برای طراحی مدل ANP باید یک مدل AHP طراحی کرد و یک حلقه به آن اضافه کرد و این اصلا درست نیست. ساختار شبکه هیچگونه طرح و فرم کلی ندارد و می‌تواند مجموع‌ای از خوشه‌ها را شامل شود.

تفاوت تکنیک AHP و ANP

تشابه و تفاوت مدل AHP و ANP

آنچه موجب شباهت مدل ANP و AHP است اصول تحلیل آنها است. هر دو این مدل‌ها توسط دکتر ساعتی مطرح شده اند و هم او بوده است که اساس تحلیل را بر مقایسه‌های زوجی پایه گذاری کرده است. بنابراین می‌توان شباهت‌ها و تفاوت‌های دو تکنیک را در کاربرد و نحوه بیان ترجیحات جستجو کرد:

۱- هر دو تکنیک برای تعیین اولویت عناصر بکار می‌روند.

۲- اساس تعیین اولویت در هر دو تکنیک مبتنی بر مقایسه‌های زوجی است.

۳- مدل AHP دارای ساختار کاملا مشخص و قاعده مندی از توالی هدف، معیارها و زیرمعیارها است اما مدل ANP هیچ ساختار خاص و قابل پیش‌بینی ندارد.

۴- در مدل AHP هر عنصر براساس عنصر بلاواسطه بالادستی خود مقایسه می‌شود اما در ANP قاعده‌ای از قبل مشخص ندارد و ویژگی‌های مدل و دیدگاه طراح مساله مشخص می‌کند کدام عنصر باید با کدام عنصر مقایسه شود.

۵- در مدل AHP وزن نهایی براساس ضرب ساده اهمیت هر عنصر در خوشه بالای خود بدست می‌آید اما در تکنیک ANP با محاسبه سوپرماتریس حد وزن نهایی عناصر بدست خواهد آمد.

کاربردهای تکنیک ANP و AHP

هر دو تکنیک AHP و ANP دو کاربرد عمده و یکسان دارند. مهمترین کاربرد این دو تکنیک مقایسه و تعیین اولویت شاخص‌های اصلی تصمیم‌گیری است. این کاربرد تکنیک فرایند تحلیل شبکه و فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی سبب شده است تا از این دو تکنیک برای اولویت بندی معیارها و زیرمعیارهای تصمیم در تکنیک‌های دیگر مانند تکنیک تاپسیس استفاده شود.

کاربرد دیگر این دو تکنیک اولویت بندی و انتخاب گزینه بهینه است. یعنی AHP و ANP نه تنها برای اولویت بندی شاخص‌های تصمیم‌گیری استفاده می‌شوند بلکه می‌توان با استفاده از این دو تکنیک گزینه‌های نهائی را نیز تعیین اولویت کرد. در مساله انتخاب مدیر مشاهده کردید با استفاده از تکنیک AHP هم شاخص‌های تصمیم‌گیری تعیین اولویت شد و هم گزینه برتر انتخاب گردید. اما از این دو تکنیک کمتر برای تعیین اولویت نهائی گزینه‌ها استفاده می‌شود و تکنیک‌های پیچیده تری مانند تکنیک تاپسیس و تکنیک VIKOR در این زمینه کاربرد دارند.

نرم‌افزارهای مورد استفاده

برای تکنیک فرایند تحلیل سلسه مراتبی AHP از نرم‌افزار اکسپرت چویس (Expert Choice) و اکسل استفاده می‌شود.

برای تکنیک فرایند تحلیل شبکه ANP از نرم‌افزار سوپردسیژن (Super Decision) استفاده می‌شود.

یک اشتباه رایج دیگر تمرکز و تاکید شدید اساتید و پژوهشگران ایرانی بر استفاده از اکسپرت چویس برای حل مسائل تحلیل سلسله‌مراتبی است. این نرم‌افزار از ابتدای سال ۲۰۱۶ دیگر پشتیبانی نمی‌شود و بنابراین قابل استفاده هم نیست. به نظر می‌رسد هنوز پژوهشگران مایل هستند با تغییر تاریخ سیستم خود و راه‌های اشتباه دیگر، بر استفاده از این نرم‌افزار ادامه دهند. این در حالی است که اکسپرت چویس توانمندی ویژه‌ای هم ندارد و به راحتی می‌توان از اکسل برای انجام محاسبات فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی استفاده کرد.

خلاصه و جمع‌بندی

مطابق اصل همبستگی در AHP عناصر هر سطح صرفاً به عناصر سطح بالاتر وابسته اند، یعنی ضرایب اهمیت عناصر هر سطح لزوماً بر اساس سطح بالاتر مشخص می‌شود. در حالی که در بیشتر اوقات بین آلترناتیوهای تصمیم و معیار‌های تصمیم گیری، روابط و همبستگی متقابل وجود دارد. فرآیند تجزیه و تحلیل شبکه‌ای می‌تواند به عنوان ابزاری سودمند در مسایلی که تعامل بین عناصر سیستم تشکیل ساختار شبکه‌ای می‌دهند به کار گرفته شود. در حالی که AHP روابط یک طرفه را بین سطوح تصمیم به کار می‌گیرد.

فرآیند تجزیه و تحلیل شبکه‌ای شرایطی را مهیا می‌کند که روابط متقابل بین سطوح تصمیم‌گیری و معیارهای تصمیم به شکل کلی تری مورد بررسی و ملاحظه قرار گیرند. اگرچه فرآیند تجزیه و تحلیل شبکه‌ای نیز یک مقیاس اندازه‌گیری نسبی مبتنی بر مقایسات زوجی را به کار می‌گیرد، اما به مانند AHP یک ساختار اکیداً سلسله‌مراتبی را به مسئله تحمیل نمی کند، بلکه مسئله تصمیم‌گیری را با به کارگیری دیدگاه سیستمی توأم با بازخورد، مدلسازی می‌کند.

منبع: حبیبی، آرش؛ آفریدی، صنم. (۱۴۰۱). تصمیم‌گیری چندشاخصه، تهران: انتشارات نارون.