تحلیل استنادی

تحلیل استنادی (Citation analysis) روشی برای آزمون و ارائه فراوانی‌ها، الگوها و نمودارهای مرتبط با مراجع موجود در اسناد و مقاله‌ها می‌باشد. در این روش از منبعی به منبع دیگر ردیابی صورت می‌گیرد تا به منبع اصلی دست پیدا شود. هدف نهایی پیدا کردن مهم‌ترین اسناد موجود در یک مجموعه است. مهم‌ترین منابع علمی به این منظور پایگاه‌های اسکوپوس، گوگل اسکولار، ساینس دایرکت، اشپرینگر و امرالد هستند.

روش تحلیل استنادی یکی از روش‌های کتاب سنجی است که به ارزیابی متون علمی براساس شمار استنادهای تعلق گرفته به متون می‌پردازد. این روش به پژوهشگران کمک می‌کند با پیگیری استنادها و با پی بردن بر رد یا اثبات ادعاهای خود و دیگران نتایج بهتری را ارائه کنند. پژوهشگران با پیگیری استنادها می‌توانند روش‌های خود را بهبود بخشند. تحلیل استنادی از استنادهای منابع علمی برای برقراری، تحلیل و درک میان منابع علمی یا پژوهشگران استفاده می‌کند.

از این روش برای درک ریشه تاریخی یک اندیشه می‌توان استفاده کرد. از نگاه توسعه، رویکرد به تحلیل استنادی توسعه علم را به همراه دارد. تحلیل استنادی به عنوان یک معیار بسیار مهم علم سنجی و ترسیم ساختار موضوعی رشته‌های مختلف علمی، موجب پیدایش رشته‌های مختلف علمی، موجب پیدایش رشته‌های علمی نو از طریق روابط استنادی بین رشته‌ای و یافتن مدارک استناد شده از رشته‌های مختلف به یکدیگر و در نتیجه یافتن رشته‌های ارتباط یافته با یکدیگر است.

مزایا و کاربردهای تحلیل استنادی

تحلیل استنادی کاربردهای فراوانی دارد. تسهیل مراحل تحقیق و افزایش نتایج تحقیق با استفاده از تحلیل استنادی میسر است. با استفاده از این روش می‌توان تاریخ علم را مطالعه کرد. چنانکه رابطه فکری و علمی در میان تحقیقات قبلی را می‌توان از طریق تحلیل استنادی توصیف کرد. عمده‌ترین مزایا و کاربردهای این روش عبارتند از:

• کتاب‌سنجی
• علم‌سنجی
• اطلاع‌سنجی

تحلیل استنادی یکی از روش‌های معتبر در این سه حوزه است که با شمارش مدارک تولید شده، و تعداد استنادهای تعلق گرفته به آنها و اطلاعات کتاب‌شناختی آنها در تعیین نویسندگان کلیدی و مجلات هسته، مطالعه تاریخ علم، شناسایی رشته‌های نوظهور احتمالی، و سیاست‌گذاری‌های علمی کمک می‌کند.

با تحلیل استنادی می‌توان دریافت که تحولات علمی چگونه صورت می‌گیرد و مسیر هر رشته علمی کدام است. همچنین الگوی واقعی کسب اطلاعات یا پخش یافته‌های علمی و فنی چگونه است. از این دو مورد، اطلاعاتی به دست می‌آید که شامل موارد زیر است:

دانش‌پژوهان را با جامعه‌شناسی مبادله اطلاعات علمی آشنا می‌کند و آنها را قادر می‌سازد از دانش مکتوب، حداکثر بهره را ببرند.

ثانیاً، کتابداران را با مجموعه جامعه‌شناختی مبادله اطلاعات علمی آشنا می‌کند. این روش کتابداران را قادر می‌سازد که مجموعه‌ای برای کتابخانه خود فراهم آورند که در تحولات علمی و فرهنگی جامعه، اثر باارزشی داشته باشد.

انواع تحلیل استنادی

از بدو پیدایش روش تحلیل استنادی، تحقیقات فراوانی در این زمینه صورت گرفته است. در این تحقیقات فقط به رابطه میان سند و متن توجه نشده بلکه بر مبنای این رابطه، و با توجه به فرض این‌گونه تحلیل‌ها، روابط میان خود “متن”ها و یا خود “سند”ها نیز موضوع تحقیقات بسیاری بوده و اساس راه‌حل‌هایی برای عمل گزینش متون بنیانی و کشف معتبر از نامعتبر قرار گرفته است. به همین سبب و برای سهولت بررسی این‌گونه پژوهش‌ها، شاید بتوان آنها را از لحاظ شیوه عمل به دو گروه عمده تقسیم کرد:

• تحلیل استنادی عمودی
• تحلیل استنادی افقی

تحلیل استنادی عمودی

غرض از تحلیل عمودی، کشف قواعد حاکم بر رابطه متن و زنجیره اسناد آن است. یعنی هر مقاله علمی به‌عنوان حلقه‌ای از یک زنجیره در قیاس با مقالات قبل و بعد از خود سنجیده می‌شود. البته برخلاف علم‌الحدیث، این‌گونه تحلیل بر آن نیست که سخنی یا بیانی را در زنجیره ناقلان دنبال کند تا به معصوم برسد، بلکه یکی از فعالیت‌هایی که در آن حوزه و با استفاده از این نوع تحلیل صورت می‌گیرد، تعقیب یک اندیشه از طریق ردگیری استنادها (Citation tracing) جهت رسیدن به نخستین طراح یک فکر، یا بداعت در یک حوزه علمی، و به قولی، به‌منظور استفاده در تدوین تاریخ علوم است.

تحلیل استنادی افقی

منظور از تحلیل افقی کشف رابطه احتمالی میان خود مآخذ (سندها) و یا خود مقالات (متن‌ها) است. هرگاه بپذیریم که میان یک مقاله و مآخذش رابطه‌ای هست، پس اگر دو مقاله در مآخذ خود مشترک باشند، یا دو مأخذ در مقالاتی پیوسته در کنار یکدیگر مورد استفاده قرار گیرند، باید میان آن دو مقاله با یکدیگر و این دو مأخذ با یکدیگر از لحاظ موضوعی شباهتی موجود باشد.

• نوع اول: اشتراک در مأخذ (Bibliographic coupling)
• نوع دوم: اشتراک در متن (Co-citation)

معادل‌های فارسی بر مبنای تعبیر مفهومی این دو اصطلاح آمده نه بر اساس معنای لغوی آنها. چون این دو تحلیل، در روش خود با یکدیگر متفاوتند و در واقع در دو جهت مخالف حرکت می‌کنند.

خلاصه و جمع‌بندی

تحلیل استنادی از جمله روش‌های کمّی معتبری است که در ارزیابی علمی استفاده می‌شود. از این روش برای مقایسه اعتبار علمی کشورها، دانشگاه‌ها، مؤسسات علمی می‌توان استفاده کرد. حتی برای مقایسه دانشمندان به طور انفرادی و بر اساس انتشارات علمی آنان کاربرد دارد. از تحلیل استنادی می‌توان برای سنجش میزان اثرگذاری فعالیت علمی مؤسسات، دانشگاه‌ها و یا کشورهای مختلف استفاده کرد.

همچنین، تحلیل استنادی برای ارزیابی عملکرد و موفقیت پژوهش نیز مورد استفاده قرار گرفته است. این امر زمینه‌ساز بررسی رتبه‌بندی مجلات، گروه‌های آموزشی، دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی، و دانشمندان و پژوهشگران شده است. در این رویکرد، اصل این است که استنادها، حتی استنادهای منفی-که اثر استناد شونده را رد یا تصحیح می‌کنند- مقیاسی از تأثیر و نفوذ در علم‌اند. بنابراین، هرچه یک مقاله بیشتر مورد استناد قرار گیرد، به همان نسبت بیشتر در جامعه علمی شناخته می‌شود. در حقیقت، جامعه علمی مجموعه بزرگی از همکاران است که ارزش یک مقاله را به مدد استنادها تشخیص می‌دهند. در واقع اعتبار یک مقاله و منبع را می‌توان با استفاده از نمایه‌های استنادی بررسی کرد.

امروزه از شاخص استناد به عنوان معیار مهم در سنجش و ارزیابی تولیدات علمی استفاده می‌شود و اعتبار یک مقاله علمی بر اساس تأثیری که بر نوشته‌های بعدی می‌گذارد، تعیین می‌گردد. بنابراین، هر مقاله علمی به عنوان حلقه‌ای از یک زنجیره، با مقالات قبل و بعد از خود مقایسه و سنجیده می‌شود. با این فرض که مقالاتی که در حوزه خود مؤثرتر بوده‌اند، بیشتر توسط پژوهشگران مورد استناد قرار گرفته‌اند. البته تحلیل استنادی ابزار کاملی برای سنجش کیفیت پژوهش نیست. تحلیل استنادی بر مقاله‌های علمی و رفتارهای استنادی تکیه می‌کند. این روش مستقیماً بر کیفیت پژوهش تاکید ندارد و باید این نکته در نظر گرفته شود.