مصاحبه عمیق

مصاحبه عمیق (Tiefeninterview) یکی از انواع مصاحبه در تحقیق کیفی است که هدف آن دستیابی به درک دقیق و غنی از موضوع مورد مطالعه است. در اینجا معمولاً واحد مورد پژوهش افرادی هستند که در یک زمینه خاص تجاربی را از سر گذرانده‌اند.

روش مصاحبه ژرف یا عمیق In-depth interview معمولاً با روش مصاحبه نیمه ساختاریافته Semi-structured interviews مترادف در نظر گرفته می‌شود اما با تفاوت‌هایی باهم دارند. در مصاحبه ژرف نیز پروتکل مصاحبه مشابه مصاحبه‌های نیم‌ساختاریافته است. به این معنا که در این روش نیز معمولاً از تعدادی سوال باز و از پیش طراحی شده استفاده می‌شود. همچنین پژوهشگر این آزادی عمل را دارد که در جریان مصاحبه نیز سوالات جدیدی را مطرح نماید. با این وجود در مصاحبه عمیق کوشش اصلی برای شناخت یک درک گسترده از موضوع مورد مطالعه است.

استفاده از مصاحبه عمیق یک رویکرد قوم‌نگاری است و مشاهدات افراد را در روش تحقیق اقدام پژوهی تکمیل می‌کند. استفاده از مصاحبه‌های ژرف در مطالعات و پژوهش‌های بسیاری کاربرد دارد. با این وجود هنوز بسیاری از پژوهشگران با ماهیت و سازوکارهای این روش مصاحبه آشنا نیستند. نظر به اهمیت موضوع و شکاف نظری موجود در این مقاله کوشش شده است تا مبانی مصاحبه عمیق تشریح و مفهوم‌سازی شود.

کاربرد و اهمیت مصاحبه عمیق

کاربرد اصلی روش مصاحبه عمیق کسب دانش ژرف پیرامون یک پدیده اجتماعی است. از این روش در بسیاری از مطالعات پیرامون جرم‌شناسی، بزهکاری یا رفتارهای مخرب اجتماعی استفاده می‌شود. در اینجا پژوهشگر برای گردآوری نظرات و دیدگاه‌ها به سراغ خبرگان نمی‌رود. بلکه هدف افرادی است که تجربه زیادی در حوزه پدیده مورد مطالعه دارند. مصاحبه‌های ژرف با خبرگان بیشتر در حوزه پدیدارشناسی مورد بررسی قرار می‌گیرند.

از مصاحبه ژرف با عنوان مصاحبه باز یا آزاد نیز یاد می‌شود زیرا در بیان پرسش و پاسخ آزادی کامل وجود دارد. یعنی پرسشگر آنچه را که به نظرش ضروری می‌رسد مطرح می‌کند. پژوهشگر در طرح سؤال خود هیچ گونه محدودیتی احساس نمی‌کند. پاسخگو در جواب دادن به سؤالها،آزادی کامل دارد. پرسشگر در چنین مصاحبه‌ای می‌تواند ایده‌های خود را در هر پوشش کلامی قرار دهد. پرسشگر سؤال‌های خود را با هر عبارت که مایل باشدمطرح نماید. پاسخگو نیز می‌تواند جواب خود را به هر صورت که مایل باشد و در هر لفظی که دوست داشته باشد بیان دارد.

نکته کلیدی آن است که بدانید مصاحبه عمیق یک روش تحقیق نیست یعنی  شیوه تحلیل نتایج را بیان نمی‌کند بلکه تنها یک ابزار گردآوری داده‌ها است. دراین نوع مصاحبه که مصاحبه شخصی یا انفرادی نیز خوانده می‌شود، از نمونه‌های کوچک استفاده می‌شود. به طور متوسط ۳۰ نفر یا کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. مصاحبه معمولاً ساعت‌ها به درازا می‌کشد و بر کاربرد سؤال‌های باز تکیه دارد.

شیوه انجام مصاحبه ژرف (عمیق)

هدف مصاحبۀ عمیق (Tiefeninterview) پی‌بردن به کیفیت و عمق مسئله مورد نظر است. کمیت، نظم و ترتیب و قابلیت مقایسۀ آن اولویت چندانی ندارد بنابراین دست پژوهشگر و پرسشگر باز است که :

دربارۀ هر نکته مورد نظرخود،با سؤالات پی در پی،آنقدرکنجکاوی نموده و عمق آنرا دنبال نماید،که بنظرش لاز م می‌رسد.

ترتیب سؤالات ویا نکات را به دلخواه و به نظرخود تغییر دهد.

از هرشخص مطلع سؤالات متفاوت را جویا شود.

می‌توان مزایای مصاحبه عمیق را در چند مورد خلاصه کرد از جمله:

• جزئیات زیادی بدست می‌آید.
• اطلاعات بدست آمده نسبتا دقیق‌تر است.
• از آنجا که ارتباط شخصی بین پاسخ دهنده و مصاحبه کننده برقرار شده است، موضوع شخصی یا صمیمی می‌تواند مورد بحث قرار گیرد.

مضرات مصاحبه عمیق سه مورد است از جمله اینکه:

• از آنجایی که مصاحبه گران غیر استاندارد هستند، تعمیم دشوار است.
• از آنجا که موفقیت به مصاحبه کننده بستگی دارد، احتمال انحراف وجود دارد.
• تجزیه و تحلیل داده‌ها زمان بر است.

خلاصه و جمع‌بندی

در این نوع از مصاحبه، رویکرد پژوهشگر می‌تواند کمابیش  هدایت کننده باشد. به هر شکل  پژوهشگر  است که  موضوع مورد مصاحبه عمیق را پیشنهاد می‌کند. پژوهشگر آزادی کاملی در اداره مصاحبه دارد. همان طور که مصاحبه شونده نیز در پاسخ هایش از آزادی کامل برخوردار است.

در مصاحبه‌های عمیق، می‌توان تجربه، رفتار، احساسات و یا نگرش‌های شرکت کننده را به طور عمیق کاوش کرد. به این ترتیب مفاهیم اساسی را که پژوهشگر برای تولید نظریه پیرامون موضوع پژوهش تجزیه و تحلیل می‌کند، شناسایی می‌شود. مصاحبه‌های عمیق ساختار بیشتری نسبت به مصاحبه‌های روایی دارند. زیرا موضوع مورد بحث توسط محقق هدایت می‌شود و به ندرت شامل داستان‌ها یا تاریخچه‌های زندگی است. با این وجود مصاحبه‌های عمیق به شرکت‌کننده این امکان را می‌دهد تا در مقایسه با مصاحبه‌های نیمه ساختاری، بسیار آزادتر ارتباط برقرار کند و توضیحات دقیق تری ارائه دهد.

گاهی مصاحبه کنندگان هنگام انجام مصاحبه‌های عمیق، تمام جزئیات دقیق فرضیه تحقیق را فاش نمی کنند. این امر می‌تواند بر کیفیت نتایج حاصل از پژوهش تاثیر بگذارد. طبیعی است وقتی مطالعه‌ای در زمینه بزهکاری، رفتارهای مخرب و مواردی از این دست انجام شود پاسخگو تمایلی به فاش کردن همه اسرار ندارد. این به هنر و توانمندی پژوهشگر بستگی دارد که جریان مصاحبه را طوری هدایت نماید که به پاسخ‌های مناسبی برسد. باید رضایت شرکت‌کننده جلب شود و مصاحبه کننده با توجه به پاسخ ها، مصاحبه را هدایت کند.

منبع: حبیبی، آرش؛ جلال‌نیا راحله. (۱۴۰۱). کتاب پدیدارشناسی. تهران: انتشارات نارون.