صنایع خلاق

صنایع خلاق (Creative industries) به مجموعه‌ای از فعالیت‌های اقتصادی گفته می‌شود که از دانش و اطلاعات به عنوان عنصر اساسی خود بهره‌مند می‌شوند. این گونه صنایع که به طور روز افزون به میزان بیشتری مورد توجه قرار می‌گیرند. این صنایع تحت عنوان «صنایع فرهنگی» یا «اقتصاد خلاق» نیز شناخته می‌شوند.

یونسکو صنایع خلاق را بخش‌هایی از صنعت می‌داند که به تولید و بازتولید کالاها و خدمات کمک می‌کند. این صنایع همچنین در توزیع و پخش کالاها و خدمات نقشی قابل توجه بر عهده دارند. سرعت فراینده تغییر صاحبان صنایع و شرکت‌ها را مجبور کرده تا از طریق نوآوری به تولید محصول جدید و ارائه خدمات جدید پرداخته و از رقابت در بازار عقب نمانند. صاحبان صنعت با اتکا به صنایع خلاق می‌توانند موجب ایجاد خلاقیت در تولیدات خود شده و توجه مشتریان بالقوه و بالفعل را به خود جلب می‌کنند.

مفهوم صنایع خلاق از دهه ۱۹۹۰ مورد استفاده قرار گرفته و بر موج ایجاد شده در عصر تحول دیجیتال سوار شد. سیاست‌گذاری‌ها در این زمان به دنبال ارائه مسائل گسترده‌تر پیرامون توسعه پایدار بود، به طوری که یک مقیاس صنعتی جهانی به مقابله با بخش‌های محلی در میان انواع کسب‌وکار خرد و متوسط، اجتماعات محلی پرداخت. نظر به اهمیت موضوع در این مقاله به تشریح صنایع خلاق پرداخته شده است.

تعریف صنایع خلاق

صنایع خلاق، صنایعی هستند که اساس آن‌ها ایجاد و انتشار دانش و اطلاعات است. ریشه این مفهوم به صنایع فرهنگی بازمی‌گردد که در طی زمان و با انقلاب فناوری اطلاعات و ارتباطات امروزه در قالب صنایعی چون سینما، نرم‌افزار، موسیقی، پویانمایی، بازی رایانه‌ای و… ظهور می‌یابد. مفهوم صنایع خلاق مفهومی نسبتا جدید است که همچنان در حال تغییر و تحول بوده و نهادها و کشورهای مختلف تعاریف و تقسیم‌بندی‌های مختلفی از آن ارائه می‌کنند. تاکید و تمرکز اصلی این تعاریف بر عنصر خلاقیت است.

صنایعی که خلاقیت، تولید و بازاریابی کالاها و خدماتی را که دارای ویژگی‌های فرهنگی هستند و تولیدات آن‌ها به طور معمول از طریق قوانین کپی‌رایت مورد حمایت قرار می‌گیرد. یونسکو

در تعریفی دیگر دولت بریتانیا صنایع خلاق را «صنایعی که ریشه آن‌ها در خلاقیت، توانایی و استعداد فردی بوده و دارای پتانسیل ایجاد ثروت و شغل از طریق به ایجاد و به کار گرفتن مالکیت معنوی است» تعریف می‌کند.

هر دوی این تعریف‌ها بر مالکیت معنوی یا قانون کپی‌رایت، ریشه خلاق یا فرهنگی کالاها یا خدمات و بازاریابی و ایجاد شغل صنایع خلاق تاکید دارند. خلاقیت شامل ایده‌های قابل اعتنا و واقعی می‌شود که در محصول نهایی قابل مشاهده است. اقتصادی که بر مبنای این نوع صنعت بنا شده است به خلق موقعیت‌های شغلی و تنوع فرهنگی توجه ویژه‌ای نشان می‌دهد لذا به رشد اقتصاد کمک خواهد کرد. این رویکرد همچنین به ترکیب اصول اقتصادی با خلاقیت و نوآوری کمک می‌کند.

تاریخچه صنایع خلاق

ایده ورود خلاقیت در صنعت و اقتصاد به معنایی که در تعریف فوق گنجانده می‌شود از دهه ۱۹۹۰ وارد ادبیات اقتصادی شده و مجموعه عباراتی مثل «بخش خلاق»، «صنعت کپی‌رایت»، «صنعت محتوایی»، «اقتصاد تجربی»، «بخش کسب‌وکار خلاق»، «کسب‌وکار هنر محور»، «صنعت فرهنگی و ارتباطی» و «اقتصاد دانش‌محور» را با خود به همراه آورده است.

مفهوم صنایع خلاق نخستین بار در سال ۱۹۹۴ در کشور استرالیا و هنگامی که دولت سیاست فرهنگی جدید خود تحت عنوان «ملت خلاق» را به منظور ایجاد فرصت‌های فناوری اطلاعات و رشد موج‌های جدید فرهنگ جهانی توسط رسانه‌های دیجیتال منتشر نمود. این سند به عنوان سیاست فرهنگی منتشر شد اما کاملا به عنوان سیاستی فرهنگی نیز مطرح می‌شد.

بریتانیا این مفهوم را هنگامی مورد توجه قرار داد که حزب کارگر در سال ۱۹۹۷ بر سر کار آمد. در آن زمان به صورت فعال روی توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات تمرکز شده بود و ایده صنایع و اقتصاد خلاق همزمان با آن مورد توجه بود.

درک پیدایش صنعت خلاق و صنعت فرهنگی ریشه در انقلاب صنعتی قرن نوزدهم در بریتانیا داشته دارای اهمیت بسیاری است. اصطلاح صنایع فرهنگی که همراه با صنایع خلاق به کار می‌رود به صنایعی گفته می‌شود که خلاقیت، تولید و بازاریابی محتوایی خلاق که دارای طبیعتی فرهنگی و نامحسوس است را با هم تلفیق می‌کنند. این موارد اغلب توسط قوانین کپی‌رایت حمایت شده و می‌تواند شکلی از کالا یا خدمات را به خود بگیرند.

صنایع خلاق در ایران

در ایران صنایع خلاق هنوز در آغاز راه خود قرار دارد و با وجود پتانسیل‌های فراوان همچنان کاستی‌های بسیاری در این زمینه مشاهده می‌شود. این امر در زمینه فرهنگی و هنری اقوام به وضوح مشاهده می‌شود، اقوام ایرانی با وجود این که هر کدام فرهنگ ویژه خود را در محصولاتی مثل صنایع دستی به نمایش می‌گذارند اما عدم رشد کافی این صنعت در کشور باعث شده تا همچنان ظرفیت‌های گسترش آن در کشور خالی باقی بماند.

این صنعت همچنان عمدتا در کارگاه‌های خانگی و سنتی طراحی و ساخته شده است. تولیدات در سطح بسیاری محدودی باقی مانده است. امکان عرضه گسترده در بازارهای بین‌المللی و منطقه‌ای را نداشته است. علاوه بر صنایع دستی، یکی از حوزه‌های صنایع خلاق که در ایران مورد توجه قرار دارد معماری ایرانی-اسلامی است که در سطح جهانی دارای جایگاه قابل توجهی است. اگر این دو مورد را فاکتور بگیریم، دیگر حوزه‌های صنعت خلاق در ایران مورد توجه اندکی قرار گرفته‌اند.

ایران در زمینه‌هایی مثل بازی‌های رایانه‌ای، پویانمایی، مجله، سینما، اینترنت و … مصرف‌کننده باقی مانده است. در بخش‌هایی هم که صنایع خلاق مورد توجه قرار گرفته و موفق به کسب جایگاه مناسبی شده‌اند نیز اغلب شاهد نقش پر رنگ نهادهای دولتی به عنوان عامل و نه حامی این نوع صنعت هستیم. چنان که ملاحظه شد ایران در حوزه صنعت خلاق همچنان راه زیادی تا توسعه صنعت خلاق کشور پیش رو خود می‌بیند. برای این منظور به حمایت نهادهای دولتی نیاز است تا شاهد شکوفایی پتانسیل‌های موجود در این زمینه‌ها باشیم.

خلاصه و جمع‌بندی

صنایع خلاق به ‌عنوان صنایعی که خلاقیت علمی، هنری، اقتصادی و فناورانه را توأمان در بر می‌گیرد دارای جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد کشورها می‌باشد. تا حدود بیست سال پیش، مفاهیم صنعت خلاق و اقتصاد نوآور وجود نداشتند، اما امروزه به‌عنوان بخش پویا، مهم و در حال رشد اقتصاد جهانی به شمار می‌‌‌‌آیند. با این حال، رشد و توسعه صنایع خلاق مستلزم وجود سرمایه، مهارت‌های کارآفرینی، زیرساخت‌های لازم و همچنین قوانین مالکیت فکری مخصوصاً حق کپی‌رایت است. این صنایع اکنون بسیار مورد توجه قرار گرفته است و نقش آن در رشد اقتصادی می‌تواند بسیار پررنگ باشد.