تحلیل عاملی

تحلیل عاملی (Factor Analysis) روشی آماری جهت پی بردن به متغیرهای زیر بنایی یک پدیده یا تلخیص مجموعه‌ای از داده‌ها می‌باشد. از این روش با عنوان مدل اندازه‌گیری نیز یاد می‌شود. مدل اندازه‌گیری بخشی از مدل معادلات ساختاری است. داده‌های اولیه برای تحلیل عاملی، ماتریس همبستگی بین متغیرها است.

موارد استفاده تحلیل عاملی را به دو دسته کلی می‌توان تقسیم کرد: مقاصد اکتشافی و مقاصد تاییدی. اگر شما هیچ حدسی از ساختار روابط میان گویه‌ها نداشته باشید از تحلیل عاملی اکتشافی استفاده می‌شود. اما اگر گویه‌ها را براساس ابعاد شناسائی کرده باشید باید از تحلیل عاملی تائیدی استفاده کنید.

برای انجام فاکتور آنلایز پیش فرض‌های بااهمیتی وجود دارد. نخست اینکه توزیع داده‌ها باید نرمال باشد. همچنین داده‌ها باید در مقیاس نسبی-فاصله‌ای باشند. به همین علت در کاربرد این روش برای داده‌هایی که با پرسشنامه طیف لیکرت گردآوری شده‌اند، تردید وجود دارد. نکته مهم دیگر آن است که در چنین روش‌هایی حجم نمونه بزرگی مورد نیاز است. برای تحلیل اکتشافی می‌توان از نرم‌افزار SPSS یا نرم‌افزار LISREL استفاده کرد. تحلیل عـامل تاییدی نیز با استفاده از  نرم‌افزار لیزرل یا نرم‌افزار AMOS قابل انجام است. دقت کنید نرم‌افزار Smart PLS امکان محاسبه چنین تحلیلی را ندارد. در واقع در حداقل مربعات جزئی از مدل اندازه‌گیری به عنوان بخشی از مدل اصلی استفاده می‌شود.

تحلیل عاملی اکتشافی (EFA)

در تحلیل عاملی اکتشافی یا Exploratory factor analysis پژوهشگر به دنبال بررسی داده‌های تجربی به منظور کشف و شناسایی شاخص‌ها و نیز روابط بین آنهاست. در اینجا از پیش مدل معینی وجود ندارد. به بیان دیگر تحلیل اکتشافی علاوه بر آنکه ارزش تجسسی یا پیشنهادی دارد می‌تواند ساختارساز، مدل ساز یا فرضیه ساز باشد.

تحلیل عاملی اکتشافی

تحلیل اکتشافی وقتی به کار می‌رود که پژوهشگر شواهد کافی قبلی و پیش تجربی برای تشکیل فرضیه درباره تعداد عاملهای زیربنایی داده‌ها نداشته و به واقع مایل باشد درباره تعیین تعداد یا ماهیت عامل‌هایی که همپراشی بین متغیرها را توجیه می‌کنند داده‌ها را بکاود. بنابراین تحلیل اکتشافی بیشتر به عنوان یک روش تدوین و تولید تئوری و نه یک روش آزمون تئوری در نظر گرفته می‌شود. اگر براساس مطالعات انجام شده تعداد زیادی گویه شناسایی کرده‌اید و می‌خواهید عوامل زیربنایی آن را شناسایی کنید باید از روش اکتشافی بهره بگیرید.

تحلیل عاملی تائیدی (CFA)

در تحلیل عاملی تاییدی یا Confirmatory factor analysis پژوهشگر به دنبال تهیه مدلی است که فرض می‌شود داده‌های تجربی را بر پایه چند پارامتر نسبتاً اندک، توصیف تبیین یا توجیه می‌کند. این مدل مبتنی بر اطلاعات پیش تجربی درباره ساختار داده‌ها است. این اطلاعات می‌تواند به شکل یک تئوری یا فرضیه، یک طرح طبقه‌بندی کننده معین برای گویه‌ها باشد. چنین اطلاعاتی در انطباق با ویژگی‌های عینی شکل و محتوا،شرایط معلوم تجربی و یا دانش حاصل از مطالعات قبلی درباره داده‌های وسیع باشد.

تحلیل عاملی تاییدی

روش‌های تاییدی (آزمون فرضیه) هماهنگی داده‌ها با یک ساختار عامل معین (که در فرضیه آمده) تعیین می‌شود. در تحلیل عاملی تاییدی باید درک روشنی از تعریف متغیر پنهان و آشکار وجود داشته باشد. هدف نهایی آن است که مشخص شود آیا متغیرهای مشاهده‌پذیر به درستی متغیر پنهان را می‌سنجند یا خیر.

نمونه‌گیری تحلیل عاملی

بگذارید کمی ذهن شما را به چالش بکشم. تحلیل عاملی اکتشافی به حجم نمونه بیشتری نیاز دارد یا تحلیل عامل تائیدی؟ به طور قطع درست حدس زده اید: تحلیل اکتشافی ولی چرا؟ به ساختارشکل‌ها دقت کنید. در شکل تحلیل اکتشافی گویه‌ها را با اندیس Q نشان داده ام ولی در شکل دوم از دو اندیس A_i و B_i استفاده شده است. ذهن خود را آزاد کنید و اجازه دهید ذهن تکنیک را تحلیل کند نه صرفا مشاهده چند نقطه و خط به شما ذهنیت بخشد.

در تحلیل اکتشافی به ازای هر گویه (متغیر قابل مشاهده) به ۱۰ نمونه نیاز است. حداقل حجم نمونه تحلیل اکتشافی نباید از ۳۰۰ کمتر باشد. برای مثال اگر ۲۰ سوال وجود داشته باشد نمونه برابر ۲۰۰ نیست و باید حداقل ۳۰۰ نمونه داشته باشید.

در تحلیل عاملی تاییدی به ازای هر عامل (متغیر پنهان) به ۲۰ نمونه نیاز است. حداقل حجم نمونه تحلیل تاییدی نباید از ۲۰۰ کمتر باشد. برای مثال اگر ۵ عامل وجود داشته باشد نمونه برابر ۱۰۰ نیست و باید حداقل ۲۰۰ نمونه داشته باشید.

برای مطالعه بیشتر به بحث محاسبه حجم نمونه مدل معادلات ساختاری رجوع کنید.

خلاصه و جمع‌بندی

تحلیل عاملی یا مدل اندازه‌گیری روشی برای شناخت متغیرهای زیربنایی یک سازه بزرگتر است. اگر مجموعه وسیعی از داده‌ها را در اختیار دارید و قصد دارید الگوی زیربنایی آنها را کشف کنید باید از روش‌های اکتشافی استفاده کنید. در یک پژوهش دانشگاهی ممکن است تعدادی گویه را گردآوری کرده باشید. حال ممکن است که این سوال مطرح شود کدام گویه‌ها با هم مرتبط است.

با استفاده از روش تحلیل اکتشافی می‌توانید خوشه‌هایی را شناسایی کنید. براساس گویه‌های مندرج در هر خوشه می‌توان عنوانی برای آن خوشه تعیین کرد. برعکس اگر از پیش تصمیم خود را گرفته‌اید. سازه‌هایی را شناسایی کرده و برای هر سازه تعدادی گویه در نظر گرفته‌اید. اکنون باید از روش‌های تاییدی استفاده کنید. یعنی ثابت کنید گویه‌های شما برای سازه‌های موردنظر مناسب است.

منبع: حبیبی، آرش؛ کلاهی، بهاره. (۱۴۰۱). مدل‌یابی معادلات ساختاری و تحلیل عاملی. تهران: جهاد دانشگاهی، چاپ دوم.