مقایسه روش‌های کیفی

مقایسه روش‌های کیفی این امکان را فراهم می‌سازد تا پژوهشگر بتواند با توجه به هدف و منابع داده‌ها بهترین روش را برای تحلیل کیفی استفاده کند. هر یک از روش‌های کیفی کاربرد خود را دارند و آگاهی از شرایط و زمینه‌های استفاده از آنها الزامی است.

انواع روش تحقیق کیفی کیفی مشابهت‌ها و تفاوت‌هایی با هم دارند. هریک از این روش‌ها نیز به صورت جداگانه به کوشش سایت پارس مدیر تهیه و تدوین شده است اما در این آموزش مایل هستم تا مقایسه‌ای بین این روش‌ها برای پژوهشگران مدیریت و علوم اجتماعی ارائه نمایم. تمرکز اصلی بر روش‌های تحلیل مضمون، تحلیل محتوا، گرانددتئوری (نظریه داده‌بنیاد) و پدیدارشناسی است.

روش‌های کیفی بسیار متنوع و پیچیده هستند و تفاوت‌های گاه فاحش و گاه جزئی و مختصری با هم دارند. تحلیل مضمون را می‌توان یکی از روش‌های بنیادین تحلیل کیفی در نظر گرفت. این روش با سایر روش‌های تحلیل که به دنبال تشریح الگوهای داده‌های کیفی هستند تفاوت دارد. در این مطالعه به مقایسه روش‌های کیفی با روش پدیدارشناسی، نظریه داده‌بنیاد، تحلیل گفتمان و تحلیل محتوا پرداخته می‌شود..

دسته‌بندی روش‌های تحقیق کیفی

به طور کلی، روش‌های تحلیل کیفی را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

یک دسته، روش هایی هستند که بیشتر از جایگاه نظری یا معرفت شناسی خاصی نشئت می‌گیرند. برای نمونه تحلیل روایت و روش پدیدار شناسی که به کار‌گیری آنها تنوع نسبتاً محدودی دارد. برخی از این روش‌ها نیز، مانند نظریه داده‌بنیاد از چارچوب نظری کلانی بهره می‌برد.

دسته دوم، روش هایی است که اساسا مستقل از جایگاه نظری یا معرفت شناسی خاصی هستند. این روش‌ها در طیف گسترده‌ای از روش‌های نظری و معرفت شناسی می‌توان از آنها استفاده کرد. تحلیل مضمون در این دسته جای می‌گیرد. از این رو، تحلیل مضمون ابزاری سازگار و سازنده است که برای تحلیل حجم زیادی از داده‌های پیچیده و مفصل، می‌توان از آن استفاده کرد.

در یک رویکرد دیگر می‌توان روش‌های کیفی را براساس منابع داده به دو دسته تقسیم کرد:

اگر منابع داده شامل مطالعات کتابخانه‌ای و اسناد و مدارک باشد در این صورت از روش‌هایی مانند فراترکیب و فراتحلیل استفاده می‌شود. همچنین استفاده از مرور سیستماتیک و اخیراً فرابرگزینش نیز در همین دسته قرار می‌گیرند. به‌طور کلی باید گفت ریشه همه این روش‌ها در هرمنوتیک (زندشناسی) است که با مطالعه متون مذهبی شروع شد.

چنانچه ادبیات پژوهشی از غنای کافی برخوردار نباشد و پیشینه پژوهش کافی نباشد پژوهشگران از مصاحبه استفاده می‌کنند. برای تحلیل متن مصاحبه‌های تخصصی از روش‌هایی مانند تحلیل مضمون و تحلیل محتوا استفاده می‌شود. گاهی نیز مصاحبه‌های ژرفی براساس تجربه زیسته افراد انجام می‌شود که ناگذیر باید از پدیدارشناسی بهره برد.

مقایسه روش‌های کیفی با پدیدارشناسی

پدیدارشناسی یک کلان روش و مبنای فلسفی است که توسط هوسرل معرفی گردید. در ابتدا این فلسفه‌ای برای شناخت‌شناسی بود که بعدها توسط هایدگر به فلسفه‌ای برای وجودشناسی مبدل گردید. پس از آن نیز اگرچه مرلوپونتی، سارتر و دیگران با رویکردی فلسفی به آن پرداختند اما کم‌کم به عنوان یک روش پژوهش کیفی معرفی شد.

روش تحلیل پدیدار شناسی به دنبال شناخت الگوهایی در داده‌هاست که در چارچوب نظری قرار می‌گیرند. در معرفت شناسی پدیدار شناختی مرتبط با روش فوق به تجربه اهمیت داده می‌شود. این روش به دنبال شناخت پدیده از طریق درک تجربه واقعی افراد در زندگی روزمره است. را در نظریه داده بنیاد نیز بسیار از مجموعه روش هایی مشابه تحلیل مضمون برای کد گذاری داده‌ها استفاده می‌شود؛ اما تحلیل مضمون به اصول نظریه داده بنیاد (که مستلزم تحلیل جهت رسیدن به نظریه است) پایبند نیست.

به عقیده براون و کلارک (۲۰۰۶) در تحلیل مضمون، در صورتی که پژوهشگر نخواهد به نظریه کامل برسد نیازی ندارد به اصول نظریه داده بنیاد پایبند باشد. ضمن اینکه در نظریه داده بنیاد، تحلیل از منبع داده شروع می‌شود و تا رسیدن به اشباع نظری ادامه می‌یابد؛ ولی در تحلیل مضمون، همه منابع داده، بررسی و مضامین کل داده ها، تحلیل و تفسیر می‌شود.

مقایسه روش‌های کیفی با تحلیل گفتمان

تحلیل گفتمان نیز به طیف وسیعی از تحلیل‌های مبتنی بر الگو اطلاق می‌شود که در معرفت شناسی ساخت گرایی مطرح می‌شود و بر اساس آن، الگوهای جامعه، شناخته می‌شود. تحلیل تجزیه‌ای مضامین نیز الگوهایی را می‌شناسد که در آنها از زبان برای فهم ساختار اجتماعی استفاده می‌شود.

این روش‌های گوناگون، به جای یک داده خاص، به دنبال مضامین یا الگوهای معینی در کل داده‌ها می‌گردند (مانند مصاحبه شخصی یا مصاحبه‌های مختلفی که با شخص در مورد کاوی و شرح حال نویسی صورت می‌گیرد). بنابر این، چنین روش هایی نیز تا حدودی با تحلیل مضمون هم پوشانی دارند. از آن جا که تحلیل مضمون به روش‌های نظری و فنی خاصی (مانند نظریه داده بنیاد و تحلیل گفتمان) نیاز ندارد، از آن می‌توان به مثابه روش تحلیلی ساده تر و راحت تری در ابتدای تحقیقات کیفی استفاده نمود.

تحلیل گفتمان نیز به طیف وسیعی از تحلیل‌های مبتنی بر الگو اطلاق می‌شود که در معرفت شناسی ساخت گرایی مطرح می‌شود. بر اساس آن، الگوهای جامعه، شناخته می‌شود. تحلیل تجزیه‌ای مضامین نیز الگوهایی را می‌شناسد که در آنها از زبان برای فهم ساختار اجتماعی استفاده می‌شود. این روش‌های مختلف، به جای یک داده خاص، به دنبال مضامین یا الگوهای معینی در کل داده‌ها می‌گردند. مانند مصاحبه شخصی یا تحلیل محتوای مضمونی”، یکی از روش‌های تحلیل محتو است که با تحلیل مضمون در شناخت مضامین مشترک داده ها، مشابهت دارد. اما پژوهشگر بر اساس گفتمان نیاز ندارد، از آن می‌توان به مثابه روش تحلیلی ساده تر و راحت تری در ابتدای تحقیقات کیفی استفاده نمود.

مقایسه روش‌های کیفی با تحلیل مضمون

تحلیل محتوای مضمونی، یکی از روش‌های تحلیل محتواست که با تحلیل مضمون در شناخت مضامین مشترک داده ها، مشابهت دارد. اما پژوهشگر بر اساس معرفت شناسی عینیت گرا، آن را به کار می‌گیرد. در تحلیل محتوای مضمونی، بر خلاف تحلیل مضمون، از تفسیر در کمترین حد ممکن، استفاده و صرفا از آن برای نامگذاری و گروه بندی مضامین استفاده می‌شود. در تحلیل محتوای مضمونی به احساسات و افکار پژوهشگر درباره مضامین، اعتنایی نمی شود. به همین دلیل، پژوهشگر از هر گونه تفسیر و توضیح معانی مضامین، پرهیز می‌کند و صرفا در بحث نتیجه‌گیری به طور خیلی مختصر، مضامین را توضیح می‌دهد. به طور کلی، تحلیل محتوای مضمونی، بیشتر، تحلیل توصیفی است در حالی که تحلیل مضمون، تحلیل تفسیری است.

خلاصه و جمع‌بندی

روش‌های تحلیل کیفی براساس اهداف و ابزارهای گردآوری داده‌ها انواع گوناگونی را در بر می‌گیرند. براساس یک رویکرد عمومی پژوهشگران برای دستیابی به داده‌ها از ابزار مصاحبه یا مطالعات اسناد استفاده می‌کنند. به دیگر سخن اگر ادبیات پژوهش پیرامون پدیده مورد مطالعه غنی باشد مطالعه کتابخانه‌ای در دستور کار قرار می‌گیرد. اگر پیشینه پژوهش اندک یا موضوع بسیار ویژه باشد، مصاحبه‌های تخصصی انجام می‌گیرد.

روش‌های کیفی مبتنی بر منابع اسنادی و کتابخانه‌ای شامل فراترکیب، فراتحلیل، فرابرگزینش و مرور سیستماتیک است. از سوی دیگر برای تحلیل مصاحبه‌های تخصصی از تحلیل مضمون یا تحلیل محتوا استفاده می‌شود. در پایان ذکر این نکته نیز الزامی است که روش‌هایی مانند تحلیل محتوا و مضمون صرفاً برای کدگذاری متن مصاحبه‌ها نیستند. از این روش‌ها نیز می‌توان برای تحلیل و کدگذاری متن استفاده کرد.

برای مطالعه بیشتر مقاله تحلیل مضمون نوشته حسن عابدی و همکاران را مطالعه کنید.