گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی

روش‌های گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی شامل مصاحبه، مشاهده و مطالعه اسناد و مدارک است. از آنجایی که روش تحقیق کیفی به دنبال مطالعه کلی، مفهومی و تفسیر رفتار انسان‌ها به گونه‌ای طبیعی است که بدون دخالت و دخل و تصرف ممورت می‌گیرد، روش آن باید به صورت نرم و انعطاف‌پذیر صورت گیرد.

در روش‌های کیفی، بر خلاف روش‌های کمی که با پرسشنامه و پیمایش انجام می‌گیرد، پژوهشگر در ارتباط مستقیم با موضوع می‌باشد. فرایندی است که برای اکتشاف، توصیف و تبیین صورت می‌گیرد. در اینجا ابتدا روش‌های گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی که عمدتا شاهده، مصاحبه و مطالعه اسنادی است، طرح و سپس هریک از این روش‌ها توضیح داده می‌شود. ابزارهای گردآوری اطلاعات در تحقیقات کیفی اهمیت بالایی در دستیابی به نتایج دارند.

ابزارهای گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی

مهم‌ترین ابزارهای گردآوری داده در یک پژوهش کیفی عبارتند از:

  • مشاهده
  • مصاحبه
  • اسناد و مدارک

بدون تردید مصاحبه یکی از شیوه‌های اصلی برای گردآوری داده‌ها در یک پژوهش کیفی است. این شیوه بسیار منعطف است و تقریبا در هر جایی می‌تواند استفاده شود و توانایی دستیابی به اطلاعات ژرفی را فراهم می‌آورد. با این وجود نباید مصاحبه را تنها ابزار گردآوری داده در یک پژوهش کیفی درنظر گرفت. مشاهده نیز برای دستیابی به اطلاعات دست اول و همچنین گسترش دانش و بینش پژوهشگر از پدیده مورد بررسی بسیار کارآمد است. ضمن آنکه مطالعات اسناد و مقاله‌ها نیز در همین زمره قرار می‌گیرد.

مشاهده

از روش‌های مهم گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی، مشاهده در تحقیق کیفی است. مشاهده به دو شیوه انجام می‌گیرد:

  • مشاهده آشکار
  • مشاهده پنهان

در مشاهده آشکار، ممکن است پژوهشگر خود نیز جزو جامعه و نمونه آماری باشد که «مشاهده همراه با مشارکت» نام دارد. اما اگر پژوهشگر در بیرون نظاره‌گر رفتار نگران باشد،  «مشاهده بدون مشارکت» نام دارد. در مشاهده همراه با مشارکت، پژوهشگر به عنوان یک کنش‌گر فعال وارد میدان پژوهش می‌شود و با سایر کنشگران وارد تعامل می‌شود. در مشاهده بدون مشارکت، پژوهشگر از مداخله در میدان اجتناب کرده و تنها جریان رویدادها را پی‌جویی می‌کند.

مصاحبه

یک روش پرکابرد دیگر؛ استفاده از انواع مصاحبه در تحقیق کیفی است. از آنجایی که مصاحبه، عام‌ترین روش گردآوری اطلاعات در تحقیق کیفی است. بیشتر این پژوهش‌ها را مطلاعه «روش‌های تحقیق مصاحبه‌ای» نامیده‌اند. مصاحبه را «گفت‌وگو یا گفت‌وشنود هدفمند» گویند بدین معنی که پژوهشگر با هدف کسب اطلاعات درباره موضوعی خاص با مصاحبه شنونده صحبت می‌کنند. این کار ممکن است به ظاهر ساده به نظر رسد، اما در اصل بسیار پیچیده و دارای تنوع فراوان است.

مصاحبه شیوه‌ای است که هدف آن گردآوری توصیف‌هایی پیرامون جهان واقعی زندگی مصاحبه‌شونده با توجه به تفسیر معنای توصیفی پدیده است. هدف اصلی این روش نگاه به موضوع پژوهش از منظر مصاحبه‌شونده و درک چرایی و چگونگی پدیده است. کانون مصاحبه مانند روش‌های قوم‌شناسی گاه بسیار گسترده است. گاهی نیز بسیار جزئی و ریزبنانه و در یک مورد بسیار خاص باید به مصاحبه با افراد ذی‌صلاح پرداخت.

چگونگی انجام مصاحبه و تصمیم‌گیری در این باره، بیش از آنچه که از مطالعه مشون به دست آمده از تجربیات عملی در شرایط ملموس قابل حصول است. از سوی دیگر، پژوهشگر برای در رفتار افراد و ارائه تحلیل مناسب از آن، باید ابتدا تعریف مصاحبه شنوندگان را از مقولات مختلف و شرایطی که در آن قرار دارند، بشناسند. این کار از طریق مصاحبه‌های عمیق تا حد زیادی امکان پذیر است.

مطالعه اسناد و مدارک

مطالعات اسناد و مدارک و تحقیق کتابخانه‌ای ابزار مناسبی برای گردآوری داده‌ها در تحقیق کیفی است. در این روش، استفاده از اسناد و مدارک را می‌توان به عنوان یک روش مکمل و با به نوعی استراتژی مکمل سایر روش‌ها به کاریرد. اسماء شامل یادداشت ها، نامه ها، گزارش‌های موردی اظهار نظرها، دفترچه‌های خاطرات و مانند آن اطلاق می‌شود. مطالعه اسناد و مدارک برای بررسی پیشینه پژوهش بویژه در روش فراترکیب و روش کیفی فراتحلیل کاربرد زیادی دارد.

روش کتابخانه‌ای در تمام تحقیقات علمی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در بعضی از آنها موضوع تحقیق از نظر روش‌، از آغاز تا انتها متکی بر یافته‌های تحقیق کتابخانه‌ای است. پژوهش‌هایی که ماهیت کتابخانه‌ای ندارند نیز پژوهشگران ناگزیر از کاربرد روش کتابخانه‌ای در تحقیق خود هستند. در این گروه تحقیقات، پژوهشگر باید ادبیات و سوابق مسأله و موضوع تحقیق را مطالعه کند. در نتیجه‌، باید از روش کتابخانه‌ای استفاده کند و نتایج مطالعات خود را در ابزار مناسب شامل فیش‌‌برداری یا جدول‌ و فرم ثبت و نگهداری و درپایان به طبقه بندی و بهره برداری از آنها اقدام کند‌.

جمع‌بندی بحث گردآوری داده‌ها در پژوهش کیفی

پژوهشگران در پژوهش‌های کیفی باید به آگاهی و شناختی ژرف از پدیده مورد مطالعه دست پیدا کنند. پیشنهاد می‌شود در چنین شرایطی ابتدا مشاهده در دستور کار پژوهشگر قرار گیرد. از طریق مشاهده است که پژوهشگر می‌تواند پدیده را به شیوه‌ای ملموس ادراک کند. اگر امکان مشاهده وجود نداشت مصاحبه با افراد با تجربه می‌تواند اطلاعات دست اولی را در اختیار پژوهشگر قرار دهد. انواع گوناگونی از مصاحبه وجود دارد که بسته به نوع مطالعه باید یکی را انتخاب کرد. در نهایت نیز نباید از اهمیت اسناد و مقاله‌های موجود برای گردآوری داده‌ها غافل شد.

فهرست منابع

دانایی‌فرد، حسن؛ الوانی، مهدی؛ آذر، عادل. (۱۳۹۳). روش شناسی پژوهش کیفی در مدیریت: رویکردی جامع. تهران: صفار.

حبیبی، آرش؛ جلال‌نیا، راحله. (۱۴۰۱). کتاب روش پدیدارشناسی. تهران: انتشارات نارون.